ทำให้คนและชุมชนเป็นทั้งเป้าหมายและปัจจัยที่สำคัญสูงสุดต่อการแก้ปัญหาและริเริ่มสร้างสรรค์สิ่งต่างๆ
การทำงานวิจัยชุมชนให้ได้ผลทางการปฏิบัติในลักษณะดังกล่าว บางครั้ง ก็มาจากสิ่งเล็กๆ ง่ายๆ แต่มีพลัง สนุก สร้างภาวะผู้นำเป็นกลุ่ม ให้ความคิดและแรงบันดาลใจมากมาย
ผมได้เรียนรู้จากเวทีเสริมศักยภาพเครือข่ายวิทยากรกระบวนการ ของกองสุขศึกษา กระทรวงสาธารณสุข และเครือข่ายด้านสุขภาพร่วมใจต้านภัยบุหรี่และยาสูบ ในเวทีหนึ่ง เป็นตัวอย่างของสุขภาพเป็นเครื่องมือพัฒนาคน และคนก็จะสามารถร่วมพัฒนาสุขภาพชุมชน
วิทยากรของกองสุขศึกษาท่านหนึ่ง ผมและคณะทำงานเรียกชื่อท่านเล่นว่าพี่อุ๋ย ปรกติก็มีบทบาทในการเสริมศักยภาพในด้านเนื้อหาเกี่ยวกับบุหรี่กับสุขภาพ ให้เครือข่ายทำงานเชิงพื้นที่และในชุมชนของภูมิภาคต่างๆ ได้มีความรู้เชิงเนื้อหาวิชาการ
รวมทั้งได้เรียนรู้เพื่อนำไปปฏิบัติต่อการสร้างสุขภาพดีให้แก่ตนเอง ส่วนใหญ่พี่อุ๋ยก็จะใช้การบรรยายและนำเสนอสื่อพาวเวอร์พ๊อยต์ ซึ่งเทคนิคทางวิทยากรสำหรับกระบวนการให้สุขศึกษาแก่ชุมชนนั้น แทบไม่ต้องพูดถึงเลย ต้องเรียกว่าเป็นมืออาชีพและย่อมดีอยู่แล้ว
แต่ในการทำงานแบบเครือข่าย ซึ่งมีกลุ่มคนหลากหลายเข้ามาทำงานด้วยกัน การใช้วิธีบรรยายและนำเสนอสื่อ ที่ถึงแม้เตรียมการอย่างดี ก็อาจจะไม่พอ ทั้งผมและทีมก็ทบทวนและช่วยกันปรับปรุงกระบวนการ แล้วก็รวบรวมเป็นบทเรียนของการวิจัยและพัฒนากระบวนการไปด้วย
พอไปที่เวทีเครือข่ายภาคอิสานและเครือข่ายภาคใต้ ตรงส่วนของการเสริมศักยภาพด้านเนื้อหาก็มีบางส่วนที่มิใช่การบรรยายและนำเสนอสื่อ แต่ใช้กระบวนการเรียนรู้จากการวาดรูปและทำกิจกรรมระดมสมอง ซึ่งผมเองนั้น ชอบใช้การเรียนรู้เชิงกระบวนการและการวาดรูปอยู่เป็นทุนเดิม พอได้เห็นกิจกรรมที่ทางวิทยากรจัดเป็นกระบวนการให้ผู้เข้าร่วมเวทีทำงานด้วยกัน ก็ประทับใจมาก
เพื่อเป็นกระบวนการเรียนรู้และสร้างความรู้ขึ้นมาจากการระดมสมองของกลุ่ม ว่าบุหรี่และยาสูบส่งผลต่อสุขภาพและบุคลิกภาพของผู้สูบอย่างไร วิทยากรได้จัดกระบวนการทำงานด้วยกันแทนการบรรยายให้ฟัง โดยแบ่งผู้เข้าร่วมสัมมนาเป็นกลุ่มย่อยเล็กๆ กลุ่มละ 5-6 คน
แล้วก็ให้ปากกาปากสักหลาดมีสีสันหลายสี พร้อมกับกระดาษปรู๊ฟ หรือกระดาษติดบอร์ดฟลิปชาร์ต 3 แผ่นใหญ่ต่อกันในด้านยาว ขนาดใหญ่พอที่คนนอนลงไปในท่า Anatomical position แล้วจะไม่ล้นกระดาษ
จากนั้น ก็เป็นกระบวนการสร้างความรู้และเรียนรู้เป็นกลุ่ม พร้อมกับทำสื่อเพื่อนำเสนอ แลกเปลี่ยนเรียนรู้กับเวทีรวมไปในตัว ซึ่งดูสนุก สร้างสรรค์ และทำให้เกิดกิจกรรมการทำงานร่วมกันเป็นกลุ่มที่ไม่ยากจนเกินไปสำหรับสมาชิกหลายคนที่เป็นชาวบ้าน
ในกลุ่มย่อยๆ ที่วิทยากรจัดกระบวนการให้ผู้เข้าร่วมสัมมนาทำงานด้วยกันนั้น ผู้เข้าร่วมสัมมนาขออาสาสมัครหนึ่งคนให้นอนหงายหลังแผ่ลงไปบนกระดาษในท่ายืน ปลายเท้าแยกเล็กน้อยและผายมือออก แบบที่เรียกว่าท่า Anatomical position
จากนั้น ทั้งกลุ่มก็ช่วยกันใช้ปากกาปากสักหลาดวาดภาพคนโดยใช้ตัวเพื่อนที่นอนเป็นตัวแบบ วาดลงไปจำเพาะภาพร่างภายนอก ทำให้ได้รูปวาดในท่าคนยืน พอได้เส้นรอบนอก ก็ให้เพื่อนที่นอนลุกออก แล้วก็ช่วยกันใส่รายละเอียด หู ตา และอื่นๆ เท่าที่อยากทำให้น่าสนใจ
เสร็จแล้ว ก็ช่วยกันระดมความรู้ในกลุ่ม เขียนและวาดตบแต่งไปบนรูปตัวคน เพื่อให้ได้รายละเอียด และเป็นวิธีรวบรวมความรู้ความเข้าใจมาจากประสบการณ์ของปัจเจกซึ่งเป็นสมาชิกกลุ่มแต่ละคน รวมทั้งร่วมแสดงทรรศนะลงไปด้วย ว่า.......
กระบวนการดังกล่าว ที่เปลี่ยนจากการบรรยายและนำเสนอสื่อมาสู่การให้ทำกิจกรรมกลุ่ม วาดรูป และระดมสร้างความรู้ ทำให้ได้ทั้งกระบวนการทำงานเป็นทีมของเครือข่าย และการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ภายในกลุ่ม แต่งเติมเสริมต่อกันและกัน เป็นความรู้ที่สร้างขึ้นมาด้วยกันของกลุ่ม พร้อมกับได้สื่อที่ทำกันเองอย่างง่ายๆ แต่สร้างปฏิสัมพันธ์ของชุมชนแห่งการเรียนรู้ได้อย่างดี เสร็จกิจกรรมแล้วก็ใช้เพื่อการนำเสนอในเวทีรวมอีกทีหนึ่ง
ถ่ายภาพ : วิรัตน์ คำศรีจันทร์ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๒
จากนั้นก็นำเสนอในกลุ่มใหญ่ แล้ววิทยากรก็เสริมความรู้และข้อมูลให้ไปตามความจำเป็นที่เห็นจากผลงานของกลุ่ม เป็นที่สนุกสนาน
ผมนอกจากร่วมเป็นวิทยากรให้เขาแล้ว ก็เก็บรวบรวมวิธีการและกระบวนการทำงานเหล่านี้ เพื่อเป็นข้อมูลนำมาเขียนบทเรียนของเครือข่ายด้านสุขภาพในการพัฒนาเครือข่ายด้วยการทำงานในแนวนี้ ไปด้วย
เป็นการใช้วิธีวาดรูปและจัดกระบวนการทำงานเรียนรู้ด้วยกันเป็นกลุ่มๆ ที่เรียบง่าย แต่มีพลังดีมากๆ
วิธีการและกระบวนการให้การศึกษาและพัฒนาการเรียนรู้ ผสมผสานกับปฏิบัติการเชิงสังคมทางสุขภาพสำหรับชาวบ้านและเครือข่ายคนทั่วไป ที่ทำงานได้จริงในภาคปฏิบัติอย่างนี้ เชื่อว่ามีอยู่อย่างมากมาย ทั้งในประเทศไทยและนานาชาติ โดยเฉพาะกลุ่มประเทศกำลังพัฒนา.
สวัสดีค่ะ อ.วิรัตน์
แวะมาอ่านเพิ่มเติมประสบการณ์ความรู้..
เห็นด้วยกับอาจารย์ว่า การทำงานเป็นกลุ่มในแนวราบสามารถดึงพลังจากปัจเจกบุคคลออกมาเพื่อพัฒนางานและชุมชนได้เป็นอย่างดี
และบางทีเราอาจใช้ใจสัมผัสได้ถึงใจเขา
และบางทีเราก็ได้รับพลังจากเขาด้วย..^__^..
ยินดีที่ได้รู้จักที่นี่อีกที่นึงค่ะ...