ตายกันเถิด แม้แต่เกิดก็นำไปสู่ความตาย

แม้ความตายจะเกิดขึ้นกับมนุษย์ และสิ่งมีชีวิตทุกชนิดไม่ยกเว้น แต่โดยข้อเท็จก็ปรากฏว่า ระยะเวลาและลักษณะความตายของมนุษย์ก็แตกต่างกันพุทธศาสนาจำแนกความตายออกเป็น ๒ ประการ คือ

กาลมรณะ คือ การตายตามกาล

อกาลมรณะ คือ การตายเมื่อยังไม่ถึงเวลาที่จะต้องตาย

แสดงให้เห็นว่า ความตายนั้นเมื่อถึงเวลาหรือถึงที่แล้วจึงตายก็มี และเมื่อยังไม่ถึงเวลาหรือถึงที่ก็มี

พุทธศาสนาจำแนกสาเหตุของความตาย หรือที่เรียกในภาษาบาลีว่า มรณุป ปัตติ แปลว่า การเกิดขึ้นแห่งความตายไว้ ๔ ประการ คือ

อายุกขยมรณะ หมายถึง ตายเพราะสิ้นอายุ

กัมมักขยมรณะ หมายถึง ตายเพราะสิ้นกรรม

อุภยักขยมรณะ หมายถึง ตายเพราะสิ้นอายุและสิ้นกรรมทั้งสอง

อุปัจเฉทกมรณะ ตายเพราะประสบอุบัติเหตุ ขณะที่อายุและกรรมยังไม่ถึงกำหนด

มาดูรายละเอียดของความตายทั้ง ๔ ประการ ด้วยกัน

อายุกขยมรณะ ตายโดยสิ้นอายุ หมายความว่าสัตว์ทั้งหลายต้องตายโดยสิ้นอายุ เพราะสัตว์ทุกชนิดย่อมจะมีชีวิตอยู่ภายในขอบเขตของอายุขัย สัตว์ทั้งหลายมีอายุมากบ้างน้อยบ้าง เมื่อผ่านพ้นวัยทารก วัยเด็ก วัยหนุ่มสาว วัยกลางคนไปแล้วก็สู่วัยชรา จากแรกเริ่มชราน้อยไปหาชรามากที่สุด ท้ายสุดก็สิ้นอายุเวลาเรียกว่า ตายเพราะสิ้นอายุ

กัมมักขยมรณะ ตายโดยสิ้นกรรม หมายความว่า การที่สัตว์ทั้งหลายเกิดขึ้นมาและเป็นไปต่าง ๆ นานานั้น อาศัยกำลังของกรรมหล่อเลี้ยงหรือสนับสนุนไว้ หากหมดกำลังของกรรมเมื่อใด ผู้นั้นก็จะถึงแก่ความตาย

อุภยักขยมรณะ ตายเพราะสิ้นอายุและสิ้นกรรม ข้อนี้หมายความว่า บุคคลถึงแก่ความตายด้วยเหตุทั้ง ๒ คือ แก่เฒ่า อายุมาก ร่างกายก็หมดกำลัง ที่จะอยู่ต่อไปได้ ทั้งกรรมที่สนับสนุนให้คงชีวิตอยู่ก็หมดลงด้วย

อุปปัจเฉทกมรณะ ตายเพราะอุบัติเหตุ หมายถึงความตายของผู้มีอายุยังไม่ครบกำหนด หรือยังไม่ถึงอายุขัยและยังไม่สิ้นกรรม แต่ผู้นั้นก็มาเสียชีวิตลงก่อนอาจจะด้วยอุบัติเหตุต่าง ๆ แต่กระนั้นการตายในลักษณะนี้ ก็อาศัยกรรมแต่อดีตเป็นแรงส่งให้เกิดขึ้นได้เช่นกัน

การตายที่มาจากสาเหตุประการแรก จัดเป็นกาลมรณะ ส่วนการตายที่มาจากสาเหตุประการสุดท้าย เป็น อกาลมรณะ

สำหรับการตายทั้ง ๔ ประการนี้ มีการเปรียบเทียบไว้กับดวงประทีปที่ใช้น้ำมัน กล่าวคือ ชีวิตทั้งหลายเปรียบเทียบเหมือนประทีปหรือโคมไฟที่อาศัยน้ำมันธรรมดาโคมไฟที่อาศัยน้ำมันนั้นไฟจะดับได้ก็ด้วยเหตุ ๔ ประการ คือ

เพราะเหตุที่หมดน้ำมัน

เพราะเหตุที่หมดไส้

เพราะเหตุที่หมดทั้งน้ำมันและหมดไส้

เพราะเหตุที่มีอุบัติเหตุอย่างใดอย่างหนึ่ง เช่น ลมพัดไฟดับ หรือมีอะไรมาทับทำให้ไฟดับ

มาดูการเปรียบเทียบสาเหตุของการตายทั้ง ๔ อย่างกัน

--> เมื่อโคมไฟหมดน้ำมัน ไฟก็จะดับ ข้อนี้หมายถึงชีวิตทั้งหลายจะถึงแก่ความตายเมื่อสิ้นอายุ

--> เมื่อโคมไฟหมดไส้ ไฟก็จะดับ หมายถึงชีวิตทั้งหลายเมื่อสิ้นกำลังของกรรมที่จะสนับสนุนให้ชีวิตคงอยู่แล้ว ก็จะถึงแก่ความตาย

--> เมื่อโคมไฟหมดทั้งน้ำมันและหมดไส้ หมายความว่า ชีวิตทั้งหลายต้องดับสลายไป เพราะหมดอายุและกำลังของกรรมที่จะให้คงอยู่

--> เมื่อโคมไฟถูกลมพัดดับ ข้อนี้หมายความว่า ในกรณีที่ยังไม่สิ้นอายุและยังไม่สิ้นกรรม แต่ต้องตายด้วยได้รับอุบัติเหตุอย่างใดอย่างหนึ่ง

สำหรับในข้อ ๑, ๒, ๓ นั้นตายเพราะถึงเวลาที่เวลาที่จะต้องตาย สำหรับในข้อ ๔ ข้อเดียวเท่านั้นที่ผู้ตายยังไม่ถึงคราวที่จะต้องตาย แต่ก็ได้ตายลงไปเพราะเหตุในปัจจุบัน

แท้จริงแล้ว “ความตาย” เป็นเพียงคำที่มนุษย์เราสมมติ

บัญญัติขึ้นมาเพื่อใช้เรียกสภาพหรืออาการที่มันเป็นไปตามธรรมดาของสิ่งที่มีสภาพพื้นฐานเป็นสิ่งปรุงแต่ คือ เมื่อมีการเกิดขึ้น ดำรงอยู่ ก็ต้องเสื่อมสลายหรือตายไปในที่สุด อย่างไรก็ตามหากมีปัจจัยคือ อวิชชา ตัณหา อุปาทาน ซึ่งเป็นเหตุผลักดันให้มนุษย์จะต้องประกอบกรรม ไม่ว่าจะเป็นกุศลกรรมหรืออกุศลกรรม กรรมนั้นก็ย่อมจะต้องมีผลคือวิบากอันได้แก่นามรูปหรือชีวิตใหม่

เหตุนี้จะเห็นว่า ชีวิตก็คือการหมุนเวียนอยู่ในสังสารวัฏสืบต่อไปไม่สิ้นสุด รูปกายเป็นเพียงสิ่งประกอบของช่วงใดช่วงหนึ่งของช่วงวัฏสังสารที่ไม่สิ้นสุด เช่นกันที่ย่อมแตกสลายลงไปเป็นวัตถุ ธาตุ ดิน น้ำ ลม ไฟ ที่ประกอบก่อขึ้นมาเป็นรูปกายในเบื้องต้น ชีวิตจึงเป็นกระแสสายที่เชื่อมโยงหมุนเวียนต่อเนื่องตราบเท่าที่วงจรของสังสารวัฏยังไม่ถูกตัดขาดและที่เป็นเช่นนี้ก็เพราะตัวมนุษย์เรานั่นเองที่เป็นผู้เลือก...

ดังได้กล่าวมาแล้วว่าความตายเป็นความจริงของชีวิต และได้วิเคราะห์แยกแยะความจริงนี้อย่างพิสดาร นั่นคือเรากำลังพูดถึงอภิปรัชญาของความตายและเมื่อเข้าใจว่าเป็นอย่างไร ก็ต้องนำสู่ภาคปฏิบัติ จะได้ครบถ้วนกับสิ่งที่เราได้ศึกษา การค้นคว้าเพื่อแสวงหาท่าที่และการปฏิบัติที่ถูกต้องสอดคล้องกับความเป็นจริงของของสิ่งใดสิ่งหนึ่งถือเป็นการศึกษาที่เรียกว่า จริยศาสตร์

จริยศาสตร์ (Ethics) เป็นปรัญชาสาขาหนึ่งว่าด้วยความประพฤติของมนุษย์เป็นสาขาที่ค้นหาคำตอบเกี่ยวกับความประพฤติของมนุษย์ว่าการกระทำในลักษณะใดที่ถือว่ามีคุณค่า หรือเราพึงปฏิบัติตนอย่างไรจึงสอดคล้องกับความเป็นจริง (How to act according to reality)

ท่าทีของมนุษย์ต่อความตาย เมื่อได้ทราบความจริงดังที่กล่าวมาแล้ว

ตามความเข้าใจของคนทั่วไป ความตายถือเป็นปรากฏการณ์ของชีวิตที่มี ความหมายเชิงลบ คือไม่ว่าจะพิจารณาความตายในแง่ไหน สำหรับคนทั่วไปแล้วย่อมเห็นว่าความตายเป็นสิ่งไม่ดี และไม่น่าพึงประสงค์เสียทั้งหมด ความเข้าใจในลักษณะดังกล่าวนี้ได้ก่อให้เกิดท่าทีของ การปฏิเสธความตาย แสดงออกในรูปแบบต่าง ๆ การหลีกเลี่ยงที่จะพูดเสวนาหรือแม้แต่นึกถึงความตายก็เป็นอีกรูปแบบหนึ่งของการปฏิเสธความตาย

ท่าทีการปฏิเสธความตายดังกล่าวนี้มีผู้ตั้ง ข้อสังเกตได้ว่า ในสังคมตะวันตกหรือสังคมที่ได้รับอิทธิพลจากตะวันตกยุคนี้ กามารมณ์เคยเป็นสิ่งต้องห้ามฉันใดมาถึงยุคนี้ความตายได้กลายเป็นสิ่งที่ไม่ควรพูดถึงฉันนั้น

ความตายเป็นเรื่องที่ไม่น่าพิสมัย ไม่มีใครอยากพูดถึงทั้ง ๆ ที่ทุกคนรู้ว่าสักวันหนึ่งตนเองจะต้องตามแต่เพราะความสับสนทางอภิปรัชญาในสังคมสมัยใหม่ ทำให้คนพยายามลืมความจริงข้อนี้เสีย โอกาสที่จะเรียนรู้หรือสร้างความคุ้นเคยกับความตายซึ่งเป็นความจริงที่แน่นอนของชีวิตก็ย่อมขาดหายไป เมื่อถึงคราวที่จะต้องเผชิญกับความตายซึ่งเป็นความจริงที่แน่นนอนของชีวิตก็ย่อมขาดหายไป

เมื่อถึงคราวที่จะต้องเผชิญกับความตายไม่ว่าจะเป็นของผู้ที่ใกล้ชิดผูกพันโดยเฉพาะอย่างยิ่งความตายของตนเอง ความไม่พร้อม ความไม่เข้าใจ ความโศกเศร้าฟูมฟายก็มักจะเกิดขึ้นเสมอ การที่สิ่งเหล่านี้เกิดขึ้นนั่นเป็นเพราะการมีท่าทีที่ไม่ถูกต้องต่อความตายนั่นเอง ไม่ว่าอย่างไรทุกคนจะต้องเผชิญกับความตายนั่นเอง ไม่ว่าอย่างไรทุกคนจะต้องเผชิญกับความตายอย่างแน่นอน ดังนั้นการเรียนรู้เพื่อเตรียมพร้อมที่จะเผชิญกับความตายจึงเป็นเรื่องสำคัญที่ไม่ควรละเลย

พุทธศาสนากลับมีท่าทีที่สะท้อนให้เห็นถึงการตระหนักถึงคุณค่าและความสำคัญของความตายอย่างยิ่งยวด หากจะพิจารณาถึงท่าทีของพุทธศาสนาที่สะท้อนให้เห็นถึงการตระหนักถึงคุณค่าและความสำคัญของความตายดังกล่าวในแง่นี้เราสามารถพิจารณาความตายออกเป็น ๒ สถานะคือ...

ความตายในฐานะสิ่งที่ควรเรียนรู้ หมายถึง เป็นความตายที่ยังไม่ใช่ความตายจริง เป็นลักษณะการถือเอาประโยชน์จากความตายหรือใช้ความตายเป็นสิ่งจะสร้างประโยชน์ให้กับชีวิตและความตายในฐานะความตายที่แท้จริง

อะไรคือความตาย ในฐานะสิ่งที่ควรเรียนรู้

พุทธศาสนาเห็นว่าความตายเป็นสิ่งที่มีคุณค่าที่เราสามารถถือเอาสาระประโยชน์ได้หลายอย่าง ด้วยการพิจารณาความตายในแง่มุมต่าง ๆ ท่าทีของการเห็นคุณค่าหรือการให้ความสำคัญต่อความปรากฏอยู่ในหลักธรรมต่าง ๆ

อภิณหปัจจเวกขณ์ ๕

อภิณหปัจจเวกขณ์เป็นธรรมะที่ทุกคนควรพิจารณาอยู่เนือง ๆ มีดังนี้

ชราธัมมตา ควรพิจารณาเนือง ๆว่าเรามีความแก่เป็นธรรมดาไม่ล่วงพ้นความแก่ไปได้

พยาธิธัมมตา ความพิจารณาเนือง ๆ ว่าเรามีความเจ็บเป็นธรรมดา ไม่ล่วงพ้นความเจ็บป่วยไปได้

มรณาธัมมตา ควรพิจารณาเนือง ๆ ว่าเรามีความตายเป็นธรรมดา ไม่ล่วงพ้นความตายไปได้

ปิยวินาภาวนา ควรพิจารณาเนือง ๆ ว่าเราจักต้องมีความพลัดพรากจากของรักของชอบทั้งสิ้น

กัมมัสสกตา ควรพิจารณาเนือง ๆ ว่า เรามีกรรมเป็นของตนเราทำกรรมใด ดีก็ตาม ชั่วก็ตาม จักต้องเป็นทายาทของกรรมนั้น

เมื่อกล่าวเฉพาะความตาย มีพุทธพจน์ที่อธิบายเพิ่มเติมความว่า...

“ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เพราะอาศัยอำนาจประโยชน์อะไร

สตรี บุรุษ คฤหัสถ์ หรือบรรพชิต จึงควรพิจารณาเนือง ๆ ว่าเรามีความ

ตายเป็นธรรมดา ไม่ล่วงพ้นความตายไปได้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ความมัว

เมาในชีวิตมีอยู่แก่สัตว์ทั้งหลายซึ่งเป็นเหตุให้สัตว์ทั้งหลายประพฤติทุจริต

ด้วยกาย วาจา ใจ เมื่อเขาพิจารณาฐานะนั้นอยู่เนือง ๆ ย่อมละความมัว

เมาในชีวิตนั้นได้โดยสิ้นเชิง หรือทำให้เบาบางลงได้ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

เพราะอาศัยอำนาจประโยชน์นี้แล สตรี บุรุษ คฤหัสถ์ หรือบรรพชิต จึง

ควรพิจารณาเนือง ๆ ว่า เรามีความตายเป็นธรรมดา ไม่ล่วงพ้นความตาย

ไปได้ ”

อภิณหปัจจเวกขณ์ ๕ เป็นหลักธรรมสำคัญที่มุ่งให้มนุษย์ได้พิจารณาความจริงของชีวิตว่า ทั้งความแก่ ความเจ็บ ความตาย ความพลัดพรากจากของรักของชอบใจ และความเป็นเจ้าของแห่งกรรม เป็นเรื่องธรรมดา เมื่อเกิดสิ่งนี้ขึ้นก็ไม่ควรมี ความประหลาดใจอันใด อย่างไรก็ตามโดยความเป็นจริงแม้ทุกคนอาจจะยอมรับว่าในสภาพความเป็นจริงของชีวิตดังกล่าว

แต่หากเราไม่ใส่ใจพิจารณาอยู่เสมอ ๆ เมื่อเกิดเหตุการณ์ให้มีอันต้องประสบกับความจริงของชีวิตเช่นนั้นก็อาจจะปรับใจให้ยอมรับไม่ทัน

ดังนั้นเมื่อพัฒนาสภาพการรับรู้ในความเป็นจริงของชีวิตไม่ว่าจะเป็น ความแก่ ความเจ็บ ความตาย ความพลัดพราก และความเป็นเจ้าของแห่งกรรม ให้เป็นความรู้ที่แนบแน่นอยู่กับความเข้าใจจนเห็นเป็นเรื่องปรกติธรรมดาจริง ๆ เราจะต้องฝึกฝนพิจารณาถึงอยู่เนือง ๆ หรือสม่ำเสมอ ในชีวิตประจำวัน

อนุสติ ๑๐ เป็นส่วนหนึ่งของกรรมฐาน ๔๐ ซึ่งเป็นกรรมฐานที่ใช้ฝึกสมาธิ อนุสติ ๑๐ ดังนี้

--> พุทธานุสติ ระลึกถึงพระพุทธเจ้า และพิจารณาคุณของพระพุทธองค์

--> ธัมมานุสติ ระลึกถึงพระธรรม และพิจารณาคุณของพระธรรม

--> สังฆานุสติ ระลึกถึงพระสงฆ์ และพิจารณาคุณของพระสงฆ์

--> ลีลานุสติ ระลึกถึงศีล พิจารณาศีลของตนที่ได้ประพฤติบริสุทธิ์ไม่ด่างพร้อย

--> จาคานุสติ ระลึกถึงจาคะ ทานที่ตนได้บริจาคแล้ว และพิจารณาเห็นคุณธรรม คือความเผื่อแผ่เสียสละที่มีในตน

--> เทวตานุสติ ระลึกถึงเทวดา หมายถึงเทวดาที่ตนเคยได้รู้เคยได้ยินมา และพิจารณาเห็นคุณธรรมซึ่งทำให้คนเป็นเทวดา ตามที่มีอยู่ในตน

--> มรณสติ ระลึกถึงความตายอันจะต้องมีมาถึงตนเป็นธรรมดา พิจารณาให้เกิดความไม่ประมาท

--> กายคตาสติ ระลึกถึงเกี่ยวกับร่างกาย ว่าเป็นสิ่งไม่งาม น่าเกลียด เพื่อเป็นทางให้รู้เท่าทันสภาวะของกายนี้ มิให้หลงใหลมัวเมา

--> อานาปานสติ สติกำหนดลมหายใจเข้าออก

--> อุปฬมานุสติ ระลึกถึงธรรมเป็นที่สงบหรือนิพพาน และพิจารณาคุณของ นิพพาน อันเป็นที่หายร้อน ดับกิเลสและไร้ทุกข์

การที่พระพุทธเจ้ากำหนดให้ความตายเป็นส่วนหนึ่งของสิ่งที่ควรนำมาพิจารณาหรือระลึกถึงอยู่เนือง ๆ หรือที่เรียกว่า มรณสติ เพราะพุทธศาสนาเห็นว่าการระลึกถึงหรือพิจารณาถึงความตายสามารถช่วยให้มนุษย์เข้าใจธรรมชาติอันเป็นอนิจจังของตนเองเป็นอย่างดี ซึ่งการเห็นและการเข้าใจดังกล่าวถือว่ามีความสำคัญอย่างยิ่งต่อความเจริญรุ่งเรืองทางด้านจิตวิญญาณ พระพุทธองค์ก็เคยตรัสยกย่องการระลึกถึงความตายว่า

“ในบรรดารอยเท้าทั้งหลาย รอยเท้าคชสารย่อมเป็นยอดและในบรรดาอนุสติทั้งหลาย มรณสติย่อมเป็นยอด ”

**************************************************************************

ข้อมูลที่ใช้ในการเรียบเรียง : ความตายเอ๋ย...เราเคยรู้จักเจ้ามาก่อน โดย ภาณุวังโส