เคยคิดว่าตายดีก็ไม่น่าจะแตกต่างจากตายอย่างมีศักดิ์ศรีแต่เมื่อได้ลองคุยกับผู้ป่วยรวมกระทั่งคนใกล้ชิด(ญาติผู้ใหญ่)พบว่า..หลายคนจะมองตรงกันว่าการตายดีก็คือการไม่เจ็บปวดทรมานหรือทุรนทุรายก่อนที่จะตายแต่เมื่อถามต่อว่าแล้วการตายอย่างมีศักดิ์ศรีล่ะ..หลายๆคนยังไม่เข้าใจแต่บางคนก็บอกว่าคือการจากไปอย่างไม่ต้องเป็นภาระหรือสร้างความยุ่งยากให้แก่ใคร..แต่ก็มีบางคนบอกว่าคือการปลดเปลื้องเรื่องค้างคาใจและกายกับคนในครอบครัวอย่างเสร็จสิ้นสมบูรณ์แล้ว(ตัวอย่างเช่น ป้าสมปองที่ขอหมอออกจากรพ.เพื่อจัดการทรัพย์สินให้กับลูกให้แล้วเสร็จก่อนตาย / บุรินทร์ที่รอพ่อมาหาเพื่อจะบอกว่าเขาเก็บเงินไว้หลังฟูกที่นอนพันห้าร้อยบาท-เขาฝากให้พ่อช่วยเอาไปจ่ายหนี้ให้กับเพื่อนคนหนึ่งด้วย)

จากการคุยและฟังเรื่องราวชีวิตของครู/ผู้ป่วยทั้งหลาย..บางเรื่องที่กระทบโดนใจอย่างแรงทำให้นึกย้อนมองถึงตัวเองและคนใกล้ชิด.และก็ครุ่นคิดถึงทางออกหากเราเป็นเขาเราจะทำหรือไม่ทำอย่างที่เขาเลือกดี

.เห็นด้วยกับที่อจ.บรรยายว่าการค้นหาให้เจอและพยายามดำรงตนเพื่อที่จะบรรลุถึงจุดประสงค์ที่เกิดมาเป็นจุดเชื่อมต่อถึงการที่เราจะสามารถมองเห็นและเข้าใจได้ถึงการจะตายอย่างสมศักดิ์ศรีของตัวเราได้ซึ่งกระบวนการค้นหานี้ช่างท้าทายและตื่นเต้นจริงๆ

ชื่อเรื่องก็น่าสนใจซะแล้ว อยู่อย่างมีศักดิ์ศรี ตายอย่างมีศักดิ์ศรี  ผมมีปัญหากับคำๆ นี้มาก ว่าจริงๆ แล้วมันคืออะไร คำๆ นี้มันมีแนวคิดมาจากไหนกัน ...

"เรื่องศักดิ์ศรีเป็นเรื่องการ รับรู้ อย่างหนึ่ง ที่ไม่จำเป็นต้องเหมือนกันสำหรับคนแต่ละคน บางคนศักดิ์ศรีคือการเป็นที่ยอมรับของคนอื่น บางคนศักดิ์ศรีคือผลงานความสำเร็จของตนเองในอดีต ..."

ตรงนี้มันเหมือนกับเป็นความภูมิใจในตัวเองใช่ไหมครับ  คนที่ชกหน้าคนอื่นเพราะเจ้าหมอนั่นมาหยามศักดิ์ศรีด้วยการมองหน้า นี่มันเป็นศักดิ์ศรี ใน sense เดียวกันหรือเปล่า 

ของผมมีอีกมุมมองหนึ่งว่าคำว่าศักดิ์ศรีนี่มันสัมพัทธ์มากๆ แม้แต่ในตัวเราเองมันก็อาจจะเปลี่ยนไปได้เหมือนกัน อีกประเด็นหนึ่งคือ ยิ่งไขว่คว้าหามันเท่าไร ก็จะยิ่งรู้สึกเหมือนมันจะขาดเอาเท่านั้น กลายเป็นประหนึ่งตัวอย่างข้างต้นที่หมกมุ่นกับการมีคนมองหน้า 

คำว่าศักดิ์ศรีมันเหมือนกับการที่เราเอาอะไรในตัวเราไปผูกไว้กับการ respect ของคนอื่นต่ออะไรบางอย่างในตัวเรา เป็นสิ่งที่ ในบางแง่มุมแล้วเรามองหามัน  (การที่คนเรา gain ศักดิ์ศรีมาได้ ความทุกข์ทางร่างกาย ...) ทำให้บางครั้งเรา protect มันเหมือนมันคือ definite truth จริงๆ แล้วเป็นอย่างนั้นหรือเปล่า??    ผมลองยก dilemma ทำนองว่า  ศัตรูให้พระเอกคลานลอดหว่างขา เพื่อแลกกับการได้เมืองคืน หรืออะไรทำนองนี้ เขาจะยึดอะไรเป็นหลักในการตัดสินใจ

อีกประเด็นหนึ่งคือ ผมรู้สึกว่าคำๆ นี้มันค่อนข้างจะคู่กับผู้ชายยังไงก็ไม่รู้  แต่สมัยนี้ผู้หญิงก็เรียกร้องศักดิ์ศรีกันมากขึ้นนะ หรือผู้หญิงสัมยก่อนเขาค่อนข้างจะเจียมเนื้อเจียมตัว เลยไม่ค่อยมี self   

กลับมาเรื่องการตาย ...

คำว่าศักดิ์ศรี เนี่ยในคำที่ชาวบ้านทั่วๆ ไปเขาใช้กันไหมครับ เท่าที่ผมอ่าน ชาวบ้านจำนวนหนึ่งตายอย่างสงบ ดีใจที่มีลูกหลานอยู่ใกล้ก่อนตาย หรืออยู่ใกล้พระธรรมก่อนตาย  ดูเหมือนสิ่งที่เขาเน้นหรือคนสมัยก่อนเน้นในเรื่องการตายคือการตายดีหรือตายอย่างสงบ เพราะสภาวะจิตขณะจะหลุดจากร่างนั้นสำคัญมาก  

ผมว่านะครับ สิ่งที่คนไข้ต้องการจากบุคลากรทางการแพทย์มากก็คือ การเห็นใจเข้าใจเขา (ไม่ใช่สงสาร)  เขาไม่ได้มองถึงเรื่องศักดิ์ศรีอะไร  หากแต่ในมุมมองของแพทย์แล้ว เราต้องคืนศักดิ์ศรีให้เขา เพราะเราได้เอาสิ่งนี้ไปจากเขาเสียนาน

ฝากข้อคิดเห็นแค่นี้ก่อนนะครับ อาจารย์จะต้องมีประเด็นเฉียบๆ ตามมาอีกแน่ รออ่านครับ 

สวัสดีครับ คุณ Seangja

ตายดี ตายมีศักดิ์ศรี

ผมคงจะไม่ได้พยายาม หรืออยากให้ใครพยายาม ให้นิยาม หรือ อธิบาย แต่ที่ยกทั้งสองคำ เพราะเป็นสองคำที่พบว่าเราใช้ "บรรยาย พรรณนา" เป็นวิเศษณ์คู่กับ "ความตาย" พอสมควร

ตอนที่เราได้ทำ workshop เผชิญความตายอย่างสงบ นั้น ก็พบมีคนให้พรรณนา หรือบรรยาย "สภาพการตายที่พึงปราถนา" คล้ายๆกับ "ตายดี" อย่างที่คุณ seangja ว่ามา คือ ตายไม่ทรมาน ไม่เจ็บปวด หรือบางท่านก็เพิ่มตายตายในสภาพศพดี แต่ถ้าโจทย์เป็น "ตายอย่างมีศักดิ์ศรี" จะออกอะไรที่ "นามธรรม" อีกนิดนึง ตรงนี้คงแล้วแต่คน เพราะไม่น่าจะเป็นคำที่แปลเหมือนๆกันหมดทั้งโลก ถ้าจะยกตัวอย่างที่ค่อนข้าง extreme ก็เช่น ตัวตายแต่ชื่อยัง หรือ สละชีพเพื่อชาติ เพื่ออุดมการณ์ อะไรทำนองนั้น แต่ประเด็นคือ จัดอยู่ในการตายที่ "พึงปราถนา" เหมือนกัน

ผมพบเรื่องนี้น่าสนใจตรง "ความแตกต่าง" ไม่ใชเพราะ "ความเหมือน" ครับ บอกไม่ได้เหมือนกันว่าถ้าพบว่าเหมือนกันแล้วจะสนใจหรือไม่

สวัสดีครับ อ.มาโนช ครับ

long time,no see ดีใจที่ได้เสวนากันอีกครั้งนึงครับ และทรงคุณภาพเหมือนเดิม

ผมมีประสบการณ์คล้ายๆกับที่อาจารย์บรรยายมา คือ พอเราพยายามจะ define ความหมาย ปรากฏว่ามันเริ่มมี ขอบเขตไม่ชัด ไม่ "fine" สักเท่าไร และบางทีค่อนข้างจะมีกลิ่นนมเนยติดมา เพราะยมรับว่าส่วนหนึ่งคำนี้เราไมได้เริ่มใช้เอง แต่เป็น "แปลมา" จาก dead with dignity

ผมชอบการตายแบบที่อาจารย์ว่ามาเหมือนกัน คือ ขอตายอย่างมีสติ แต่ลำพังคำว่า "มีสติ" กับ "อย่างสงบ" ก็เริ่มมีกลิ่นอายที่แตกต่างกันแล้ว หลวงพี่ไพศาลก็บอกถึง ความสำคัญ ด้านสติขณะที่เรากำลังถึงวาระสุดท้ายเช่นกัน ว่าไปถึง "ภพภูมิ" แรกที่เราจะไปเกิดนั้นเลยทีเดียว

ในย่อหน้าสุดท้ายเรื่องการมอบและการคืนศักดิ์ศรีนั้น อาจารย์พูดได้ถูกใจผมมากครับ ผมคิดว่าเวลาคนไข้เซ็นใบ informed consent นั้น เป็นอะไรที่ทรงอานุภาพมากๆ ผมเคยใช้คำ surrender autonomy ให้หมอ เพราะต่อไปนี้อะไรที่เขาเคยเป็นอิสระและเป็นสิทธิของเขานั้น เขาได้ consent ให้เรา กระทำได้ และเราควรที่จะ aware เรื่องการที่คนไข้ ให้ยืม สิทธิและ/หรือศักดิศรีแห่งความเป็นมนุษย์ตรงนี้ให้มากๆหน่อย เพราะปรากฏว่าเราบางคนติดนิสัย take it for grant ว่าคนไข้ให้เรามาเป็นประจำ เหมือนส้มในลัง ที่เราจะหยิบ จะโยน ยังไงก็ได้ จนบางทีเราไมได้ทำด้วยความสำรวมในความศักดิ์สิทธิ์ตรงนี้เท่าที่ควร และบางคนถึงกับ โกรธคนไข้ ที่บางคน "บังอาจ" withdraw consent คืน ยังกับลืมไปว่านั่นเคยเป็นของของคนไข้มาก่อน ดูได้จากปฏิกิริยาหมอ (บางท่าน) เวลาคนไข้ปฏิเสธการรักษา และยอมเซ็นใบไม่สมัครใจ

ใบไม่สมัครใจ หรือ refusal of treatment form นั้น ผมเคยให้ analogy ไว้ว่า มาจากคำเต็มคือ Refusal of MY treatment แค่ตัดคำว่า my ทิ้งไป เท่านั้น เพราะพิจารณาดูแล้ว คนไข้เกือบร้อยเปอร์เซนต์ หลังการเซ็นใบนี้ ก็เห็นมีการรักษาอย่างนู้น อย่างนี้ต่อไปอีกพักนึง ตามอาการ ตามบริบทของตน ไม่เห็นค่อยมีใครที่ refuse any treatment จริงๆจังๆเลย

บางคนก็ไปเรียกคนไข้กลุ่มนี้ว่าเป็น difficult patient ซึ่งก้อีกเหมือนกัน เราเคยทำ seminar เรือง difficult patient ทำไปทำมา ปรากฏว่า 80-90% ของ difficult patient นั้นกลายเป็น difficult nurse, difficult doctor เสียละมากกว่า ดังนั้นคำว่า difficult patient ผมก็บอกว่ามาจากคำเต็มคือ It is too difficult for me to understand this patient  

เกี่ยวกันอย่างไร ขออนุญาต quote reference นิดหน่อย

Online Etymology Dictionary - Cite This Source
dignity 
c.1225, from O.Fr. dignete, from L. dignitatem (nom. dignitas) "worthiness," from dignus "worth (n.), worthy, proper, fitting" from PIE *dek-no-, from base *dek- "to take, accept" (see decent). Dignitary is first recorded 1672.

เราแปลกใจว่าเราละเลย "ศักดิ์ศรี" คนไข้ เพราะเรา ไม่เข้าใจ เรือง อะไรที่ worthiness และ อะไรที่เราควรจะ take / respect

โดยไม่รู้ตัวแม้แต่น้อย ในการที่เรา "ไม่ take และ ไม่เข้าใจ"

คำว่า "เห็นอกเห็นใจ" ก็ยังไม่โดนใจครับอาจารย์ (ขออภัย) เพราะบางทีการที่ไม่ต้องมีคนมาเห็นอกเห็นใจเขาก็กลายเป็น "ศักดิ์ศรี" อีกแบบนึงเหมือนกัน ผมคิดว่าอาจจะไป ลงเอยที่คำ "เข้าใจ" และ "respect" ในความคิด ใน autonomy ของเขา

ยินดีแลกเปลี่ยนต่อหากอาจารย์มีอะไรเพิ่มเติมนะครับ

ครับผมว่าคำๆ นี้มันมีความหมายในทางการแพทย์ เพราะการถูก treat โดยบุคลากรทางการแพทย์และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง การอยู่โรงพยาบาลมันลดศักดิ์ศรีของเขา มันเลยสำคัญ  เพราะมันพร่อง แต่ถ้าเขาอยู่บ้าน ตายที่บ้าน ถึงจะอ้วกจะถ่ายก็เป็นบ้านของเขาลูกหลานของเขา   มันไม่รู้สึกเหมือนกับต้องไปขอร้องขออะไรจากใครนะ ผมคิดว่างั๊น 

ไอ้การมาโรงพยาบาลรัฐนี่มันแย่จริงๆ นะ คิดดูก็แล้วกัน ห้องน้ำญาติกับคนไข้ต้องเข้าห้องเหม็นๆ ส่วนห้องที่สะอาดเขาเขียนป้ายว่า เฉพาะเจ้าหน้าที่ แต่ถ้าคุณไปรพ.เอกชน คำว่าถูกทอนศักดิ์ศรีมันจะเปลี่ยนไปเลย มันเหมือนเราไปอยู่โรงแรมยังไงยังงั้น แทบจะว่าหมอต้องเข้าห้องน้ำเหม็นๆ ไอ้ที่หอมๆ เก็บไว้ให้คนไข้ก่อน

อ้อ ได้คำว่าเห็นใจเข้าใจ จริงๆ แล้วผมจะหมายถึง empathy ครับ ไม่ใช่ sympathy ก็คงต้องบอกว่าแค่เข้าใจก็พอ ไม่ต้องมาเห็นใจอะไรหรอก คนไข้เขาจัดการของเขาเองได้ (ขอให้ได้แค่นี้ก็ดีแย่แล้วนะ ผมว่า)

 โดนใจและสนับสนุนอจ.ตามมุมมองในย่อหน้านี้จริงๆ......

.""ใบไม่สมัครใจ หรือ refusal of treatment form นั้น ผมเคยให้ analogy ไว้ว่า มาจากคำเต็มคือ Refusal of MY treatment แค่ตัดคำว่า my ทิ้งไป เท่านั้น เพราะพิจารณาดูแล้ว คนไข้เกือบร้อยเปอร์เซนต์ หลังการเซ็นใบนี้ ก็เห็นมีการรักษาอย่างนู้น อย่างนี้ต่อไปอีกพักนึง ตามอาการ ตามบริบทของตน ไม่เห็นค่อยมีใครที่ refuse any treatment จริงๆจังๆเลย

บางคนก็ไปเรียกคนไข้กลุ่มนี้ว่าเป็น difficult patient ซึ่งก้อีกเหมือนกัน เราเคยทำ seminar เรือง difficult patient ทำไปทำมา ปรากฏว่า 80-90% ของ difficult patient นั้นกลายเป็น difficult nurse, difficult doctor เสียละมากกว่า ดังนั้นคำว่า difficult patient ผมก็บอกว่ามาจากคำเต็มคือ It is too difficult for me to understand this patient  ."

อ.มาโนช ครับ

ประเด็นเรื่องความแตกต่างของเอกชนกับรัฐน่าสนใจมากครับ ไม่ใช่เฉพาะ "อย่างไรบ้าง" แต่เป็น "ทำไม" จึงได้แตกต่างกันแบบนั้น

ถ้ามองตื้นๆก็อาจจะเป็นเพราะทำแบบนั้นที่เอกชนแล้วเราได้เงินตอบแทน (หรืออีกนัยหนึ่ง ถ้าไม่ทำ เราอาจจะถูกเชิญออก) เป็นแบบ quip pro quo ยื่นหมูยื่นแมวกัน แต่จริงๆใน รพ.ของรัฐเอง ก็มี บุคลากรบางคน ที่สามารถให้การบริการแบบเอกชนได้ ซึ่งนี้เป็นประเด็นสำคัญ

คือ ต้องทำอย่างไร จึงจะมี practice แบบที่ว่าได้ใน รพ.ของรัฐ?

ความเห็นใจ เข้าใจ นั้นดูเหมือนเป็นเส้นผมบังภูเขา แต่ในบริบทปัจจุบัน ดูเหมือนว่าปัจจัยเสริมในการเข้าใจ มันน้อยลงๆไปเรื่อยๆ

ดูเหมือนว่าการ set ความคาดหวังนั้นอาจจะไม่ดีเสมอไป เพราะความคาดหวังที่เป็นตัวมากับความผิดหวัง (expectation vs disappointment) ซึ่งผมคิดว่าไม่เหมือนกับตอนเรามี ความหวัง (Hope) ที่เป็นเรื่องที่ดี บริสุทธิ์ อันนี้อาจจะเป็นความรู้สึกส่วนตัวของผมเอง แต่ไม่ได้แปลว่าเราจะแก้ปัญหาโดยการปรับความคาดหวังของคนไข้ให้หวังอะไรน้อยๆหน่อยจาก รพ.รัฐนะครับ ผมคิดว่าเราน่าจะยังพอมีทางที่ empower คนงานของรัฐให้มี พลังแบบเอกชน ได้บ้าง

สวัสดีค่ะ อาจารย์หมอ Phoenix

เข้ามาเรียนว่าได้ตามอ่านเรื่องที่อาจารย์เขียนมาระยะหนึ่งแล้วค่ะ  และกำลังติดตามต่อไป 

ดิฉันสนใจเรื่องที่อาจารย์เขียนมามานานแล้วค่ะ  ตอนไปโรงพยาบาล  และได้เห็นสภาพการพยาบาล และการดูแลรักษาที่หลากหลาย  ก็ทำให้ทึ่งในอาชีพบุคลากรทางการแพทย์มาก  

ระหว่างสองอาชีพ  คือครูกับบุคลากรทางการแพทย์นั้น   ดิฉันได้คำตอบอยู่เสมอว่าอาชีพหลังหนักหนาสาหัสกว่ามากมายนัก  เพราะต้องรับมือกับสภาวะทุกข์โดยแท้ 

ที่บ้านดิฉัน  พ่อกับแม่เกษียณอายุแล้วทั้งคู่  และมีความสุขตามอัตภาพ   พ่อจะพูดถึงการตายอย่างมนุษย์  ด้วยความรู้สึกว่า อยากให้วาระสุดท้าย   เป็นวาระที่ไปอย่างเป็นธรรมชาติ  ไม่ต้องการให้ใช้เครื่องมือวิทยาศาสตร์ใดๆ  พูดตรงๆว่าไม่ต้องยื้อชีวิต

ดิฉันในฐานะลูกก็รับฟัง  เข้าใจ  แต่ก็บอกพ่อตรงๆว่าเมื่อถึงวันนั้น  แพทย์ก็จะดูความเหมาะสมด้วย  พ่อก็ยังยืนกรานว่าต้องการตายอย่างมนุษย์

ดิฉันก็รับฟัง  และพยายามเข้าใจอีก  ถ้าถามใจดิฉัน  ดิฉันก็รู้สึกอย่างเดียวกับพ่อเหมือนกัน

เวลาอ่านบันทึกของอาจารย์หมอPhoenix   ดิฉันรู้สึกว่าอาจารย์เข้าใจความรู้สึกเช่นนี้  ทำให้รู้สึกดีนะคะ : )

สวัสดีครับ อาจารย์ดอกไม้ทะเล 

ดูเผินๆงานแพทย์พยาบาลจะสำคัญจริง เพราะพลาดหมายถึงโอกาสสุดท้าย ที่แก้ไขไม่ได้แล้ว แต่ภายหลังผมคิดว่า "พลาดของครู" นั้น อาจจะหมายถึง ความทุกข์ทรมานของชีวิตที่เหลือทั้งชีวิตของคนๆหนึ่ง รวมทั้งชีวิตของครอบครัว คนรอบข้างเขาด้วย ไปๆมาๆ ผมเลยไม่ค่อยแน่ใจว่าเราจะเปรียบเทียบความสำคัญได้ตรงไปตรงมาหรือไม่อีกต่อไปครับ

ถ้าเราบอกว่าถึงที่สุดแล้ว ความสำเร็จของเวชกรรมคือ "ตายดี" ผมคิดว่าความสำเร็จของครุกรรม ก็คือ "อยู่ดี" ทั้งสองเรื่องกลายเป็นเรื่องเดียวกันไปได้ อย่างแนบเนียน

อาจารย์หมอPhoenix คะ

เข้ามาเรียนว่าประทับใจในคำตอบของอาจารย์ค่ะ  ทั้งสองอาชีพ มีส่วนที่ต้องรับผิดชอบ "ร่วมกัน"   ตั้งแต่วันแรกจวบจนวันสุดท้ายของชีวิต
ขอบพระคุณมากค่ะ  : )