ภาพ Tabuchi Sensei หนึ่งในสุดยอดปรมาจารย์ดาบสั้น Kodachi ในการศิลปการใช้ดาบซามูไรแบบ Iaido แบบสำนักโทยาม่า ริว และเทคนิคการตัดทดสอบดาบซามูไรที่เรียกว่า Tameshigiri ทั้งด้วยดาบยาวคาตานะ และ ดาบสั้นโคดาจิ

ท่านเป็นเซนเซที่สอนฉันที่ญี่ปุ่น

(ตัวอย่างลำดับภาพการตัด Tameshigiri ของสำนัก butokuin)

ภาพ Fukushima Sensei  ปรมาจารย์ดาบยาว คาตานะ แห่ง สำนักดาบจากฟุกุชิม่า  ผู้เชี่ยวชาญศิลปการต่อสู้แบบโบราณหลายแขนง แต่ถ้าเป็นศิลปการใช้ดาบซามูไรจะเป็น  Battou Jutsu ซึ่งเป็นแขนงที่เก่าแก่และอันตรายกว่า Iaido ในเชิงจุดประสงค์และลักษณะการฝึก   ท่านเป็นเซนเซสอนฉันที่เมืองไทย

ดาบคาตานะในมือท่านเป็นดาบชนิดคมใช้ตัดได้จริงไม่ใช่แบบมีไว้ซ้อม มีอายุกว่า ๔๐๐ ปีแล้ว เป็นดาบสมัยโตกุกาว่า  ยังคมกริบและตัดได้ดีอยู่  และคาดว่ายังได้รับการลับโดยครอบครัวเดิมที่สืบทอดเทคนิคการลับมาหลายชั่วอายุคน  ภาพโดยนิตยสาร GM

 ถ้าฉันบอกทุกท่านว่า ชายทั้งสองท่านที่ "จิก" สายตาสู้กล้องกับท่านอยู่นี้  ต่างก็เป็นสุภาพบุรุษที่มีความนุ่มนวลอ่อนโยน อบอุ่น ใจดี มีเมตตาที่สุดคนหนึ่งเท่าที่ฉันเคยพานพบมา เหมือนอาจารย์สอนวิปัสสนาฉันที่เชียงใหม่ ท่านจะเชื่อฉันไหม?

ท่านไม่ต้องเชื่อก็ได้  เพราะวิสัยของผู้มีปัญญานั้น ไม่เชื่อไว้ก่อนก็จะดี  ดังที่พระพุทธองค์ทรงแนะนำไว้ในกาลามสูตร

เมื่อเห็นภาพเซนเซทั้งสองท่านของฉันประกบกันอยู่เช่นนี้  ฉันก็อดคิดไปเล่น ๆ ไม่ได้  ถึงคำพูดเตือนใจคำหนึ่งว่า  

"บางครั้ง  สิ่งที่ท่านเห็น  ก็อาจจะไม่ได้เป็นเช่นนั้นเสมอไป"

วันนี้ตั้งใจจะมาชวนท่านคุยกันเรื่อง Zanshin  ซึ่งเป็นหัวใจสำคัญอย่างหนึ่งของการฝึกวิชาดาบ  และของศิลปป้องกันตัวหลายแขนง  ที่ได้อิทธิพลมาจาการฝึกสติ และ สมาธิ ของเซน

เมื่อกี๊ได้แวบไปดูบล๊อกเรื่องธนูญี่ปุ่นของคุณหมอ(ฟัน)มัทนา  ก็พบว่ามีเช่นกัน  แต่เป็นคนละประเด็นกัน ไม่เหมือนกันทีเดียวนัก

ก่อนที่จะเข้าเรื่องว่า   Zanshin มันคืออะไรกันแน่  มีประโยชน์อย่างไร  เราจะพัฒนามันขึ้นมาได้อย่างไร ฯลฯ  ฉันเลยอยากจะถามท่านผู้อ่านก่อนว่า.....

ท่านรู้จัก Zanshin กันมาบ้างหรือยัง

มากน้อยแค่ไหน

ใบ้ให้ก็ได้ว่า  ในใบหน้าของเซนเซทั้งสอนท่านนี้  กับท่วงท่าทั้งหมด  มีกระแสพลังของ Zanshin พุ่งออกมาเต็มเปี่ยม

...เอ้า...เฉลย...

คำว่า  Zanshin นั้น เขียนเป็นภาษาญี่ปุ่นว่า 残心 หมายถึงสภาพจิตใจที่ตื่นรู้ หรือบางทีก็เรียกว่ามีความพร้อมอยู่เสมอ   ถ้าแปลตรงตามตัวอักษร  จะแปลว่า ใจที่หลงเหลืออยู่

หลงเหลืออยู่จากอะไรเล่า?  เนื่องจากสำนวนนี้เราเห็นกันในการฝึกศิลปป้องกันตัวโบราณญี่ปุ่นหลากหลายแขนง  จึงหมายความว่า  หลงเหลืออยู่หลังจากการลงมือปฏิบัติไปแล้ว ๑ กระบวนท่านั่นเอง

 

Zanshin ในการฝึกวิชาดาบที่มีลักษณะการต่อสู้กัน

ในการฝึกซ้อมวิชาดาบที่มีลักษณะการต่อสู้กันได้จริง ๆ  อย่างเช่น เคนโด หรือ spochan การฝึก Zanshin จะหมายถึงการรักษาความรู้ตัวทั่วพร้อมอยู่เสมอ  ในการที่คู่ต่อสู้จะเข้ามาโจมตีเมื่อไหร่ก็ได้  รวมทั้งการที่เราจะออกไปโจมตีเมื่อไหร่ก็ได้ด้วย

ฟุกุชิม่าเซนเซเคยบอกคล้าย ๆ กับว่า  ต้องทำใจให้เป็นทั้งผู้บุก และ ผู้รับ ได้ในเวลาเดียวกัน  นั่นคือในระดับ Zanshin 

เพราะตอนที่ฉันถามว่า  ทำยังไงฉันถึงหาจังหวะเข้าทำท่านไม่ได้เลย  แต่ในขณะเดียวกันดาบท่านมาจากไหนก็ไม่รู้  ฟาดฉันเอา ๆ เปรี้ยง ๆ (ในการซ้อม spochan ที่มีหน้ากากป้องกันด้วย  ไม่งั้นคงตายไปแล้ว)  ท่านบอกว่านั่นมัน Mushin 

ด้วยความเป็นเด็กช่างถาม  ฉันก็เลยถามต่อว่า แล้วมุชินล่ะเซนเซ...ต้องทำใจอย่างไร  ท่านบอกว่าต้องทำใจให้ไม่อยากเอาชนะ  ถึงจะชนะ...โห....(จะทำได้ไหมนี่?)

 

เอ้า กลับมาเรื่อง Zanshin กันต่อ มุชินเอาไว้วันหน้า

 

 

Zanshinในการฝึก Iaido หรือ Battou Jutsu 

สำหรับในเวลาฝึก Iaido หรือ Battou Jutsu นั้น  สภาวะ Zanshin มักจะชัดเจนหน่อยหลังจากจังหวะออกดาบจากฝักและฟันแล้ว...

ผู้ที่ฝึกใหม่ ๆ พอจังหวะที่ชักดาบออกจากฝักด้วยความเร็วปานสายฟ้าแลบ(ว่าเข้านั่น) แล้วไหนยังจะต้องฟันให้เข้าเป้าในจินตนาการอีก  ซึ่งจินตนาการเรากับจินตนาการเซนเซอาจจะไม่ตรงกัน  ก็ต้องซ้อมฟันกันอยู่นั่นแล้ว (ดาบนะจ๊ะ กรุณาอย่าคิดลึก)  พอฟันแรง ๆ แล้วร้อยทั้งร้อยมันก็จะต้องเสียหลัก

นั่นคือกรณีของผู้ฝึกใหม่  ดังนั้น Zanshin ในระยะแรกนี้  เอาแค่ประคองตัวไม่ให้ล้มให้อับอายขายหน้าให้ได้ก็พอแล้ว

พอทำได้สักพัก  ก็ค่อยไปเอาใจใส่เก็บรายละเอียดปลีกย่อยในเรื่องจังหวะฟัน

จากนั้นก็อาจจะมีเรื่องจังหวะออกดาบ  หรือการก้าวเดินกับการออกดาบที่ต้องประสานกัน  ถ้าเป็นท่ายืน

ถ้าเป็นท่าคุกเข่า  ก็จะเป็นอีกแบบ  ต้องสมมติเอาในใจว่าศัตรูจะจู่โจมมาจากทิศไหน  และการออกดาบจะต้องให้ได้เป็นทั้ง defense และ offense ในจังหวะเดียวได้อย่างไร

นี่ยังไม่ได้ไปถึง Zanshin เลยนะเนี่ย

พอทำอย่างที่ว่าพอจะได้บ้างแล้ว  ซึ่งก็อาจจะหลายเดือนอยู่  เซนเซถึงจะเริ่มใส่ใจรายละเอียดของ Zanshin ของเรา

 

 

ความคล้ายคลึงกับการกำหนดสติในวิปัสสนา 

โชคดีที่ฉันเคยฝึกวิปัสสนาไปจากเมืองไทยบ้างแล้ว  และเคยฝึก battou jutsu มาก่อนด้วยปีครึ่ง  ดังนั้น  ตอนไปเรียน Iaido ที่ญี่ปุ่น  และทาบูจิ เซนเซ มาเน้นสอนเรื่อง Zanshin มาก ๆ นั้น  ฉันจึงพอเอาตัวรอดได้บ้าง  และไม่หัวเราะขำตัวเองไปเสียก่อนน 

ที่สำนักของทาบูจิเซนเซ  เวลาฝึก Iaido จะให้มองกระจกด้วยตอนแรก ๆ  ซึ่งถ้าใครไม่เข้าใจและนึกว่าเป็นการซ้อมเก๊กหน้าก็จะทำไม่ได้ 

 เพราะว่าจริง ๆ แล้วเวลาทำ Zanshin  จุดที่มองจะต้องเป็นจุดสมมติของศัตรูที่เราต้องทำสมาธิไปที่นั่น  แต่จะจดจ่ออยู่ที่เดียวก็ไม่ได้  ต้องสามารถรับรู้สภาพแวดล้อมโดยรวมในขณะนั้น ๆ ด้วย

ดังนั้น  ตอนซ้อมหน้ากระจก  บางที ต่อให้มองไปข้างหน้า ก็เหมือนมองไม่เห็นตัวเอง  มันก็เป็นเบลอ ๆ ไป  เพราะใจมันจดจ่ออยู่ที่อาการเคลื่อนไหวของกายตอนเก็บดาบเสียแล้ว

แล้วบางทีก็จดจ่อต่อเนื่องไปที่ใจด้วย เวลารู้สึกกลัว หรือโมโหตัวเอง  ผิดหวัง   หรือดีใจ  หรือแม้แต่แอบสะใจ(เวลาทำได้ดี) นี่แหละ  แค่ฝึกดาบอย่างเดียว มันเห็น "ใจ" ตัวเองไปถึงไหนถึงไหน

 

ลำดับการออกดาบ 

การฝึก  Battou Jutsu ก็ดี  Iaido ก็ดี  ลำดับการออกดาบจะคล้ายกัน  จะต่างกันที่กระบวนท่าของแต่ละสำนักเท่านั้น  แล้วก็แล้วแต่ด้วยว่าที่ไหนมีกี่กระบวน  หรือที่เรียกว่า คาตะ 

(ภาพประกอบของการฝึกบางท่า ดูได้จากบทความก่อนหน้าในบล๊อกฉัน เรื่องนี้ )

โดยลำดับของการออกดาบก็คือ

๑. จังหวะแรก ทำสมาธิ  จะนั่งคุกเข่า  นั่งกระหย่งเข่าสองข้าง  ข้างเดียว  ยืน  โดยตำแหน่งของมือและดาบก็แตกต่างกันไป  แต่มักเป็นจังหวะที่นิ่งเป็นสมาธิก่อน

 

๒. จังหวะออกดาบ  มักจะเร็วเป็นสายฟ้าแลบ  ด้วยใจเหมือนทะเลตอนมีสึนามิอย่างที่ฟุกุชิม่าเซนเซเปรียบเทียบสอนฉันไว้ในวันแรก

 

๓. จังหวะฟัน   ซึ่งมักจะควบเกี่ยวกับจังหวะที่สอง  แล้วต้องต่อด้วย Zanshin  ซึ่งมักจะเป็นลักษณะนิ่งค้างไว้  หรือเปลี่ยนตำแหน่งเล็กน้อยแล้วค้างไว้  หรือเปลี่ยนตำแหน่งร่างกายแล้วค้างไว้ ก็แล้วแต่

 

๔. จังหวะกรีดเลือด สะบัดเลือดในจินตนาการทิ้ง  ก็จะทำช้า ๆ เหมือนทำสมาธิเช่นกัน  สายตาจะไม่ละตำแหน่งคู่ต่อสู้ในจินตนาการไปเลย

 

๕. จังหวะค่อย ๆ สอดดาบเก็บเข้าฝัก  อันนี้ก็ต้องอาศัยสุดยอด Zanshin เช่นกัน มันจะเป็นทั้งศาสตร์ และ ศิลป์ ด้วยนะ  ฉันคิดว่าอย่างนั้น  

 

เป็นศาสตร์ในแง่ที่ว่า  มันไม่ง่ายเลยที่จะใช้ลำตัวส่งใบดาบเข้าฝักโดยไม่ใช้แรงส่งจากแขนเท่าไหร่  อันนี้เป็นคล้าย ๆ ดาบกับกายเป็นหนึ่ง 

แล้วอย่าลืมว่าเขาห้ามมองด้วย  ตาต้องห้ามละจากคู่ต่อสู้ (แหงล่ะ  เผื่ออีฟื้นขึ้นมาฟันเราหัวแบะ)

 

และเป็นศิลป์ ในแง่ที่มีทั้งความอ่อนโยน นุ่มนวล และมีทั้งความช้า และ ความเร็ว ในแต่ละช่วงของการผสานร่างกายแต่ละส่วนเข้ากับดาบ 

ทาบุจิเซนเซทำได้ประณีตที่สุดแล้วจนฉันต้องกลั้นใจ  ต้องมองตาของท่านด้วย  เพราะว่ามีหรี่เป็นจังหวะบางช่วงที่ดาบกำลังจะเข้าไปสุดอีก  โห...เวลาได้ดูในระยะประชิดที่ท่านทำให้ดูนี่  คิดว่าเป็นศิลปะจริง ๆ ที่อธิบายเป็นคำพูดไม่ได้เลย 

คือมันมีจิตวิญญาณน่ะ  และคิดว่าทุกคนในโดโจ(สำนัก) ไม่ว่าแก่ หรือ เด็ก ต่างก็พากันลืมหายใจ  ถ้าได้มีโอกาสเห็นเซนเซทำตัวอย่างให้ดู

 

๖. จังหวะสุดท้าย  สอดดาบเข้าไปสุด เป็นจังหวะเหมือนล็อคให้แน่ใจว่าดาบเข้าไปแน่นสนิท  ไม่อันตราย อะไรทำนองนี้  แล้วก็ค่อย ๆ กลับไปเหมือนจังหวะแรก  คือ นิ่งเป็นสมาธิอีก

 

จะว่าไปแล้ว  ถ้าจะทำให้ถูกวิธี  ก็จะต้องมีสภาวะที่เป็นสมาธิในระดับหนึ่งและสามารถรักษาระดับนั้นเอาไว้ให้ได้ตั้งแต่ต้นจนจบนั่นแหละ

 

 ฟังดูไม่ยาก?  ฝึกไปแล้วได้อะไร?

คือหลายท่านอาจจะบอกว่าฟังดูหมูมาก  ไดรฟ์กอล์ฟหรือเล่นตะกร้อลอดห่วงน่าจะยากกว่าเยอะ  ก็คงต้องเชื้อเชิญให้ทดลองดู  เพราะว่านี่ไม่มีลูกกอล์ฟและห่วงให้เห็นและวัดผลได้ชัด  มันต้องใช้ "ใจ" วัด 

และสิ่งที่จะฝึกมันก็ไม่ได้เพื่อแต้มแฮนดิแคป หรือการออกแข่งขันอะไรกับใครที่ไหน  แต่มันเป็นการแข่งกับใจตัวเองล้วน ๆ เลย   วิชาการออกดาบเนี่ย

แต่สิ่งที่จะได้  นอกเหนือจากการฝึกกายใจแล้ว  ก็อาจจะเป็นเทคนิคเล็ก ๆ น้อย ๆ ที่นำไปปรับใช้กับวิชาดาบอื่น ๆ ที่มีการต่อสู้กันจริง ๆ เท่านั้นแหละ  เช่น spochan  เป็นต้น 

หรือจะเอาไปใช้กับการตัดด้วยดาบคมจริง ๆ  เช่น การฝึก tameshigiri ก็ได้  เพราะนั่นดาบคมชนิดถ้าพลาดล่ะก็คุณเอ๋ย  มีได้แขนขาด ขาขาด มือขาดกันแน่ๆ  การฝึก Zanshin จะช่วยให้ไม่ลุกลี้ลุกลนในตอนก่อน ขณะ และ หลังการตัดเสื่อนั่นเอง

เรื่องเล่าจากการฝึกตัดด้วยดาบซามูไรจริง (Tameshigiri) 

แต่ต่อให้ทาบุจิเซนเซบอกว่าฉันพอจะผ่านในเรื่องZanshin ก็เถอะ   ตอนเรียนตัดหนแรกฉันยังกลัวแทบตาย  เกิดมาก็เพิ่งจะเข้าใจคำว่า "กลัวหัวหด" ก็ครั้งนี้  เพราะเกิดมาไม่เคยอยู่ในห้องที่มีดาบคมเยอะแยะขนาดนี้มาก่อนเลย  ฉันนั้นหดทั้งหัว  ทั้งตัว และแขนขา เนื่องจากกลัวดาบชาวบ้านจะพลาดมาโดนแขนอ้วน ๆ ของฉันเข้า   

แต่ก็แปลก  พอเรียน ๆ ไป  ความกลัวมันหายไปไหนก็ไม่รู้  เหลือแต่ความกระเหี้ยนกระหือรืออยากจะฝึกตัด โดยเฉพาะพอตอนเริ่มตัดเป็นแล้วชักจะมันและติดใจน่ะนะ   อารมณ์เหมือนคนเพิ่งไดรฟ์กอล์ฟได้ดีล่ะมั้ง

ฉันต้องรีบกำหนดดูความเปลี่ยนแปลงในใจด้วยความอดสู เพราะมันน่าอายเหลือเกิน  แล้วความจริงมันก็ไม่ดีนะ  ควรจะมีความกลัวเหลือไว้บ้าง  จะได้ไม่ประมาท  เพราะดาบพวกนั้นคมและอันตรายมาก 

หลังจากตัดไม่ขาดตลอด ตัดไม่สวย ตัดไปติดครึ่งหนึ่ง ฯลฯ หลายครั้งแล้ว  ฉันจะไม่มีวันลืมจังหวะแรกที่ฉันสามารถตัดได้อย่างถูกต้องด้วยรอยตัดที่เนียนเรียบและเร็ว ดัง "ฟึ่บ"  โดยไม่รู้สึกเหมือนดาบผ่านอะไรแข็ง ๆ เลยได้เลย  

ตอนนั้นนั่นแหละฉันถึงเพิ่งเข้าใจว่า  ดาบซามูไรเป็นอาวุธที่ร้ายแรงสุดยอดจริงๆ ถ้าใช้เป็น 

เพราะเหล็กที่ดีมาก  และได้รับการตีมาคมมาก  และถ้าใช้ถูกวิธี  คือ  ตัดได้อย่างถูกวิถีของมันนี่ คือตามการฝึกด้วยกระบวนท่าของร่างกายนั้น  เสื่อตาตามิที่ม้วนไว้และนำไปแช่น้ำให้เหนียว  และมีขนาดประมาณเท่าคอคนนี่  สามาถตัดผ่านไปได้แบบไม่ต้องออกแรงเลยนะ 

  ความรู้สึกเหมือนเพียงใช้ใจยกดาบโดยไม่ต้องออกแรง และวาดดาบผ่านอากาศเบาๆ เฉยๆ  เป้าหมายก็ขาดสองท่อนแล้ว ดาบซามูไรนี้มีอานุภาพร้ายแรงน่ากลัวอย่างนี้นี่เอง  

 

  ถ้าไม่ได้ฝึก Zanshin  และไม่เคยฝึกวิปัสสนามาก่อน  ตอนที่ฉันฟันม้วนเสื่อขาดหลุดจากแท่นไม้ที่ใช้เสียบลงไปที่พื้น  ฉันก็คงเป็นลมไปแล้ว พร้อมกับเสื่อช่วง "คอ" ที่โดนตัดลงไปดัวยฝีมือของฉันนั่นเอง  เพราะฉันเป็นคนที่จินตนาการดีเกินเหตุ    

การฝึก Zanshin เป็นร้อยครั้ง พันครั้งมาก่อนหน้า  จึงทำให้ฉันสามารถค้างอยู่ในท่านั้นได้สามวินาทีอย่างสงบนิ่ง  หน้าไม่แสดงความรู้สึกใด ๆ ใจรับรู้ทุกสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างที่มันเป็น...

...ก่อนที่จะค่อย ๆ ลดดาบลงทำความสะอาด กรีดเก็บเข้าฝักและโค้งทำความเคารพแท่นที่ตั้งเสื่อนั้นหนึ่งครั้ง  ก่อนที่จะยกโคนเสื่อที่เหลือออกและเก็บกวาดสถานที่ เตรียมให้ผู้อื่นที่รออยู่มาฝึกตัดต่อจากฉันต่อไป...

...ด้วยใจที่ว่างเปล่า...

 

 

จบเรื่อง Zanshin

ภาพแสดงบ่อน้ำตามแนวคิดเซน ที่มาภาพ:http://farm1.static.flickr.com/4/4350925_a136b42fd1.jpg