ที่จังหวัดลำปาง … หมอป๊อบ ทพญ.ลลนา และ หมออ้อย ทพญ.อรุณลักษณ์ มาแยกเขี้ยวเล่าให้ฟังค่ะ ... หมอป๊อบบอกเองนะเนี่ยะ ไม่ได้ว่าเธอเลย

หมอป๊อบบอกว่า ลำปางทำทั้ง 3 โครงการ โดยที่ การดูแลสุขภาพช่องปากของผู้สูงอายุทำมาตั้งแต่ ปี 2549 ในปีนี้ทำทั้งหมด 7 อำเภอ 13 ชมรมฯ
 
ปีแรกเราทำที่ 2 ชมรม คือ แจ้ห่ม และห้างฉัตร ผู้สูงอายุบ้านแจ้ห่มอยู่ในส่วนของ รพ. ส่วนบ้านแม่สุก อยู่ที่ตำบลแม่สุก ที่ห้างฉัตร จะมีชมรมผู้สูงอายุบ้านแม่ฮาว

ปีที่ 2 เราก็อยากได้อีก ที่เกาะคา และเถิน เขาทำด้วย พอเรา ลปรร. กัน ในชมรมฯ เพราะคิดว่า ที่แจ้ห่มเป็นชมรมที่มีผู้สูงอายุที่ค่อนข้างมีศักยภาพ และมีพี่พยาบาลที่ทำงานด้านผู้สูงอายุมานาน เป็น Key Person ให้เรา เพราะว่า Turn over rate ของทันตแพทย์ก็ไม่ได้แพ้ไปกว่าที่อื่น ตอนนี้น้องใหม่ก็มารับทำ แต่จะมีพี่นันทริกาเป็นพยาบาล ก็ทำให้ชมรมผู้สูงอายุทำเรื่องของการส่งเสริมสุขภาพได้ดี

และพอน้องทันตแพทย์มาเล่าให้ฟังว่า เขาทำอะไรบ้าง ก็เลยคิดว่า มันไม่ยาก ถ้าเราไปค้นหาชมรมที่เข้มแข็ง ทำเองได้ และมาเรียนรู้งานของกันและกัน เขาก็อยากทำอยู่แล้ว ก็เลยมีอันที่สามที่ขึ้นมา คือ ถามตามความสมัครใจ เพราะว่าเราเขียนของเงินให้แล้ว ตอนนี้ก็จะมี 13 ชมรม

ผลการดำเนินงานมีหลากหลาย ซึ่งส่วนใหญ่จะทำในรูปของการอบรมแกนนำผู้สูงอายุ ในเรื่องของการตรวจฟัน การดูแลสุขภาพช่องปาก จากนั้นมาก็มีเรื่องของการย้อมสีฟัน คือ ผู้สูงอายุฟันดีไม่ติดสีแดง ของแจ้ห่ม และมีการจัดประชุมผู้สูงอายุ และมีการให้ความรู้ มีหลากหลาย เพราะว่าถ้ามาแลกเปลี่ยนกัน ก็จะเห็นว่ามีเทคนิคที่ค่อนข้างแพรวพราว

ทั้ง 7 อำเภอนี้ทำเรื่องสิทธิประโยชน์ทั้งหมด แต่ไม่ได้หมายความว่า ทำเป็นเนื้อเดียวกันกับสิทธิประโยชน์ จะมีแค่บางชมรมที่ออกในเชิงระบบ คือ เอาทั้งชุดสิทธิประโยชน์ ฟันเทียม และส่งเสริมทันตสุขภาพในชมรมฯ มาเป็นเรื่องเดียวกันเลย ก็มองว่า ผู้สูงอายุที่มีศักยภาพสามารถตรวจโรคทางระบบ screen ให้เราก่อนได้ และตรวจฟันเองได้ แล้วสามารถที่จะเลือกใครที่มีความเสี่ยงมาเข้าในเรื่องสิทธิประโยชน์ได้ พร้อมกันนั้นฝ่ายทันตฯ ก็มีโควต้าในเรื่องของฟันเทียมไว้ให้ด้วย ก็จะครบไปทั้ง 3 อัน เราก็จะทำได้ทั้งแต่ส่งเสริม ป้องกัน และฟื้นฟู แต่กรณีที่ยังไม่พร้อม บาง รพ. ก็ทำในเรื่องที่คลินิกโรคเรื้อรังแทน โดยการคัดเลือกผู้สูงอายุจากตรงนั้น มาทำในเรื่องของทันตกรรมป้องกันร่วมกัน ก็แล้วแต่บริบทของแต่ละที่ ... ที่ไหนที่เริ่มดำเนินการมานาน มีเขี้ยวก็จะได้ครอบคลุมทั้ง 3 โครงการ ... นี่หมอป๊อบบอกค่ะ

เรื่องนี้หมออ้อยเล่าถึงโครงการที่แม่ทะ ในโครงการเพื่อการสร้างเสริมสุขภาพช่องปากในกลุ่มผู้สูงอายุ อำเภอแม่ทะ จังหวัดลำปาง

มีประวัติแม่ทะเล็กน้อยว่า คำขวัญ “ลำน้ำจางหล่อเลี้ยงเศรษฐกิจ พุทธรูปศักดิ์สิทธิ์พระไม้แก่นจันทร์ สินแร่สำคัญถ่านหินดินขาว อาชีพยืนยาวงานแกะสลัก แหล่งประจักษ์ธรรมถ้ำพระสบาย” ... แม่ทะ อยู่ทางทิศใต้ของจังหวัดลำปาง ประมาณ 25 กม. พื้นที่ 810.543 ตารางกิโลเมตร สภาพทั่วไปเป็นที่ราบสูง ภูเขาล้อมรอบ ผลผลิตทางการเกษตรที่สำคัญ ได้แก่ ข้าว อ้อย มะเขือเทศ ... แบ่งการปกครองออกเป็น 10 ตำบล และ 93 หมู่บ้าน

หน่วยงานสาธารณสุข มีสถานบริการด้านสาธารณสุข  คือ โรงพยาบาลขนาด 30  เตียง 1 แห่ง โรงพยาบาลสาขา 2 แห่ง (ตำบลน้ำโจ้ และตำบลหัวเสือ) สถานีอนามัย จำนวน 13 แห่ง มีน้องทันตาภิบาล อยู่ 1 คน

ที่แม่ทะทำโครงการนี้เพราะว่า ประมาณปลายงบ 2550 คุณบุญเกิดทาบทามบอกว่า แม่ทะจะทำงานผู้สูงอายุ เราก็ทำ ตอนนี้เป็นต้นปีงบประมาณ ปี 2551 ทำหรือไม่ทำ ก็เขียนในแผนปฏิบัติงานไว้ก่อน ก็ไม่ทราบจะได้เงินจาก PP area based แต่ก็รู้ตัวว่าจะต้องทำงานสุขภาพของผู้สูงอายุ ซึ่งแต่เดิมไม่เคยทำเลย ก็ใส่ไว้ในแผนปฏิบัติงานก่อน และขอเงินไว้ก่อน ก็เป็นครั้งแรก

หลังจากประมาณนั้นประมาณ มีค. ก็มีการประชุม หน.ฝ่ายทันตฯ ก็มีชุดสิทธิประโยชน์ทางทันตกรรมของผู้สูงอายุเข้ามาให้ได้ยิน คุณบุญเกิดก็อธิบายให้ทำว่า เราก็ต้องทำชุดสิทธิประโยชน์ และก็จะมีโครงการส่งเสริมป้องกันที่ต้องขออนุมัติใช้เงิน PP area based เราก็ทำ และอธิบายรายละเอียดให้ฟังด้วย และมาประชุมวันที่ 21-22 เมย.51

ระหว่างนั้นก็พยายามไปคุยกับผู้รับผิดชอบผู้สูงอายุของ รพ. เกริ่นไว้ก่อน ว่า จะทำ แต่ยังไม่รู้ว่าจะทำอย่างไร ... พอกลับมาช่วง 21-22 เมย. ได้มาฟังรายละเอียด ก็เริ่มคิดได้ว่า กลุ่มเป้าหมายแน่นอนคือ ผู้สูงอายุ ตั้งใจว่าจะทำชมรมผู้สูงอายุทองพันชั่งอยู่แล้ว ซึ่งเขาเป็นชมรมผู้สูงอายุที่เข้มแข็ง และเผอิญว่า อยู่ใน รพ.ด้วย เราก็เลยทำตรงจุดนี้

พอเราทราบถึงว่า ชุดสิทธิประโยชน์จะทำยังไง เราก็รู้แล้วว่า เราจะทำในกลุ่มชมรมผู้สูงอายุทองพันชั่งที่เราจะทำ และเอาชุดสิทธิประโยชน์เข้ามาด้วย และมาคิดว่าเราจะทำอย่างไร ... ก็มาคิดว่า เราทำงานศูนย์เด็ก รร. เราทำได้เพราะว่าเป็นการส่งเสริมทันตสุขภาพในศูนย์ฯ เด็ก ส่วนทันตฯ ใน รร. ก็มี package มีอะไรเหมือนๆ กันที่ลงไป แล้วเราทำไมไม่คิดว่า ชมรมผู้สูงอายุนี้ ก็เป็นหน่วยๆ หนึ่ง และเราก็เอางานทันตสุขภาพไปลงที่ชมรมผู้สูงอายุตรงนั้น ก็เกิดการทำขึ้นมา

ในการทำโครงการเพื่อการสร้างเสริมสุขภาพช่องปาก ในกลุ่มผู้สูงอายุ อำเภอแม่ทะ จังหวัดลำปาง ชมรมทองพันชั่ง ก็คือ

แรกสุดก็เหมือนทุกท่าน ว่า เราต้องทำงานตามนโยบาย คือ ฟันเทียมพระราชทาน กับงานส่งเสริมป้องกันโรคในช่องปาก ตามชุดสิทธิประโยชน์ และส่งเสริมสุขภาพช่องปาก ให้ชมรมผู้สูงอายุ

ฟันเทียมพระราชทานของแม่ทะ เริ่มมา ปี 2548 การเริ่มทำตอนนั้น เราออกไปสำรวจผู้สูงอายุที่มีปัญหา ที่ต้องใส่ฟัน โดยเอาผู้สูงอายุที่มีอายุมากมาขึ้นทะเบียนก่อน ทำให้เขาก่อน แต่ว่าพอปีถัดๆ ไป ก็จะเป็นผู้สูงอายุที่เดินเข้ามา ใน รพ. หรือที่ทาง สอ. ส่งมาให้

งานตามชุดสิทธิประโยชน์ เรามีเป้าหมายตามที่ สสจ. จัดสรรไว้ให้ และสนับสนุนชมรมผู้ชมรมผู้สูงอายุในการจัดกิจกรรมการดูแลสุขภาพข่องปากแก่สมาชิก “ชมรมทองพันชั่ง”

เราเริ่มไปทำในชมรมผู้สูงอายุวันที่เขาจัดกิจกรรม แรกสุดเราไปสอบถามตาม F1 เสร็จแล้วก็แจกบัตรคิว นัดให้เขามาตรวจช่องปาก ที่คลินิก ที่ รพ.

การนัดผู้สูงอายุมาตรวจช่องปาก ก็คิดว่า เราก็ทำ Plaque control ของ ANC ได้ ลักษณะของผู้สูงอายุที่เข้ามาทำกับเราที่ รพ. ก็จะใช้ในรูปแบบของ ANC คือ มีการตรวจช่องปาก ทำ Plaque control ให้ และให้น้องที่ รพ. สอนทันตสุขศึกษาเขา และสอนตามปัญหาของเขาที่เราได้มาจากแบบสอบถาม ตรงนั้น คนที่มีปัญหาเราก็ให้การรักษาทางทันตกรรมไป

ในชมรมผู้สูงอายุใน รพ. เริ่มดำเนินการ ปี 2539 ปี 2542 ตั้งชมรมทองพันชั่ง ปัจจุบันมีสมาชิก 774 คน ... เรารู้ว่าชมรมผู้สูงอายุเข้มแข็งมานานแล้ว เขามีการดำเนินกิจกรรมของผู้สูงอายุมานานแล้ว แต่เราไม่ได้มีส่วนเข้าไปทำกิจกรรมกับผู้สูงอายุในตอนนั้น

ผลงานเด่นของชมรมผู้สูงอายุ คือ

• สร้างอาคารเอนกประสงค์ (หอประชุม) สร้างที่ข้างหลัง รพ. ใช้งบประมาณ 1 ล้าน 3 ซึ่งไม่ใช้เงินของทางราชการเลย เขาทำผ้าป่าอย่างเดียว
• กิจกรรมครอบครัวสุขสันต์วันดอกลำดวนบาน เริ่มปี 2543 เดือน เมย. เป็นวันนัดพบของผู้สูงอายุ ท่านจะมีความสุขกันในวันนั้น จะมีการประกวดสุขภาพผู้สูงอายุ มีการแสดงสะล้อซอซึง
• การปฏิบัติธรรมตามโครงการ “กำลังใจสู่สุข” ทำจิตใจให้ผ่องใส
• โครงการพัฒนาสุขภาพผู้สูงอายุ บรรยายธรรม ออกกำลังกาย
• โครงการบริหารจิต

กิจกรรมส่งเสริมสุขภาพช่องปากโดยชมรมผู้สูงอายุทองพันชั่ง ... เมื่อเราได้เข้าไปในชมรมฯ เราก็จัดกิจกรรมอบรมแกนนำผู้สูงอายุ ประมาณวันที่ 4 กค.51

• ให้ความรู้เรื่องสุขภาพร่างกาย สุขภาพช่องปาก 
• แลกเปลี่ยนเรียนรู้ ประสบการณ์ การดูแลสุขภาพช่องปากของผู้สูงอายุ
• เกิดมติที่ประชุม คือ เขาจะแปรงฟันร่วมกันในการประชุม/ร่วมกิจกรรมของชมรมทุกครั้ง
• โครงการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ศึกษาดูงาน อ.แจ้ห่ม
• สาธิตการแปรงฟันในการประชุมชมรมผู้สูงอายุทองพันชั่ง

อีกสิ่งหนึ่งที่เกิดขึ้นคือ มีการ ลปรร. ศึกษาดูงานที่อำเภอแจ้ห่ม 8 สค. ไปครั้งนั้นได้ประโยชน์กับทั้งทันตฯ และผู้สูงอายุ คุณพ่อกมล และแกนนำชมรมฯ เก่งมาก และเขาก็สามารถแตกเครือข่ายเป็นชมรมตะเคียนทอง และยังมีผู้สูงอายุของคะเคียนทองมาแสดงสะล้อ ซอ ซึงต้อนรับ

ตอนนี้เรามีการสาธิตการแปรงฟันในชมรมผู้สูงอายุทุกครั้ง ในชมรมผู้สูงอายุทองพันชั่ง การให้ความรู้ เวลาเขาจัดกิจกรรม ปีหนึ่งเราไป 2 ครั้ง จะเห็นว่า เรามีป้ายไวนิล ซึ่งทำเป็นการดูแลสุขภาพช่องปากผู้สูงอายุ และสอนให้ผู้สูงอายุบริหารกล้ามเนื้อใบหน้าและลิ้น มีการบริหารร่างกาย

กองทันตฯ ไปเยี่ยมเยียนเรา เมื่อ 22 กค. ท่านผู้สูงอายุมากันเยอะมาก และตอบคำถามให้พี่ๆ ทางกองฯ โดยไม่ได้เตรียมกันเลย เขามีความสุขทุกครั้งที่เราเข้าไปร่วมกิจกรรมกับเขา

สิ่งที่จะดำเนินการต่อ คือ ต้องตรวจฟันสมาชิกที่เหลือก่อน เวลาที่ชมรมจัดกิจกรรม จะต้องมีทันตฯ ไปร่วม และตรวจฟัน ขึ้นทะเบียนไว้ เราจะต้องจัดนิทรรศการ และให้ทันตสุขศึกษาแก่เขาในชมรมฯ
มีการประชุมในแกนนำ ผู้สูงอายุได้พูดถึงสมุนไพร กานพลู เราก็ตั้งใจว่าจะส่งเสริมวัฒนธรรม

สิ่งที่จะทำต่อ

• หลังจากการศึกษาดูงาน
  - ประชาคม แกนนำชมรมผู้สูงอายุ 1 กย.51 และน่าจะเกิดแผนงานโครงการของชมรมผู้สูงอายุขึ้นมาโดยตัวของผู้สูงอายุเอง 
  - จัดทำแผนงาน/โครงการส่งเสริมทันตสุขภาพของชมรมทองพันชั่ง … เราเคยคิดว่า มี Child center มีเด็กเป็นศูนย์กลาง ของผู้สูงอายุก็น่าจะมี Elderly center ให้ผู้สูงอายุเป็นศูนย์กลาง ให้ท่านคิดของท่านเอง ว่าจะทำอะไร และเรามีบทบาทเป็นพี่เลี้ยงสนับสนุน
• อบรมแกนนำผู้สูงอายุ  
  - ดูแลฟันตนเอง และสมาชิกในชมรม 
  - การย้อมสีฟัน ตรวจสุขภาพช่องปาก
• ปี 52 สิ่งที่น่าจะทำได้คือผู้สูงอายุดูแลสุขภาพตัวเองให้ได้
• สิ่งที่ฝันไว้คือ ... สร้างความร่วมมือระหว่าง ชมรมกับ “อสม.”
• พัฒนาศักยภาพ
  - อสม. ดูแล ผู้สูงอายุ ปีที่แล้ว อ.แม่ทะ ทำเรื่องพัฒนาศักยภาพ อสม. ในการดูแลผู้ป่วยเบาหวาน โดยให้ อสม. ไปติดตามผู้ป่วยเบาหวาน ในการดูแลสุขภาพช่องปากของเขาที่บ้าน มีการย้อมสีฟันที่บ้าน และผลออกมาว่า ผู้ป่วยเบาหวานในระยะแรก ที่เขาได้รับการดูแลจาก อสม. มีสุขภาพช่องปากดีขึ้น พบว่า Debris index มีค่าลดลง เราก็เลยน่าจะมีการเอา อสม. มาดูแลในกลุ่มผู้สูงอายุด้วย ซึ่งปี 52 บางแห่งก็มีการกำหนดไว้ว่า จะต้องมีการอบรม อสม. และจะต้องดูแลสุขภาพช่องปาก อสม. อยู่แล้ว
  - ผู้สูงอายุ ดูแลลูกหลาน อย่างมีคุณภาพ

สุดท้ายงานของเราก็น่าจะทำได้ครบวงจร หมออ้อยสรุปตบท้ายละค่ะ

รวมเรื่อง การส่งเสริมป้องกันโรคในช่องปาก 7-8 สค.51