ของชัยภูมิ น้องหนิง (วิราภรณ์ รวิยะวงศ์) จาก สสจ.ชัยภูมิ มาเล่าเรื่องเล่ารายทางการทำกิจกรรมทันตสุขภาพในผู้สูงอายุ ให้ฟัง อย่างมากมายประสบการณ์ค่ะ

น้องบอกว่า เป็นบทเรียนจากการที่เราทำมาทั้งหมด ... เราเริ่มต้นพร้อมๆ กับทุกคน ทำกิจกรรมนี้เมื่อปี 2549 เริ่มต้นจากนโยบายเช่นกัน เมื่อมีนโยบายมาให้เราทำ เราก็ไปค้นหาชมรมฯ เข้มแข็ง ทำเหมือนกับทุกที่ ซึ่งคำว่า ชมรมเข้มแข็ง สำหรับชัยภูมิ ไม่ได้แค่ชมรมผู้สูงอายุเข้มแข็ง จะต้องมีเจ้าหน้าที่ทันตบุคลากรพร้อม เข้มแข็งพอ เจ้าหน้าที่ สอ. พร้อม ชมรมก็พร้อม สมาชิกชมรมก็พร้อมด้วย

คำว่าเข้มแข็ง ของชัยภูมิ ก็เกิดภาวะเข้มแข็ง เอ๊ะ เข้มแข็งจริงหรือเปล่า ขึ้นมาด้วยเหมือนกัน (รอฟังตอนท้ายๆ)

จากที่เมื่อวานเราได้นั่งคุยกันจนวิทยากรท่านถามว่า ชัยภูมิไม่ได้คุยกันมาก่อนหรือ เพราะว่าไม่ได้เขียนอะไรเลย นั่งคุยกันเหมือนมาแลกเปลี่ยนกันจริงๆ เมื่อวานได้มาคุย ทำให้ได้รู้ลึกถึงปัญหา และสิ่งที่ทำกันมา ก็เลยจะมาขอเล่าถึงบทเรียนที่เราแลกเปลี่ยนกันจริงๆ และเราได้อะไรกันไปบ้างที่เราทำมา

อดีต

ชัยภูมิเริ่มปี 2549 ที่ 2 อำเภอ มี 4 ชมรมฯ ทุกวันนี้เหลือแค่ 3 หายไปไหน 1 เกิดการล้มหายตายจากไป เกิดจากความเข้มแข็งนี่ละค่ะ เดี๋ยวจะเล่าต่อ

ซึ่งจากเราคุยกัน ได้สรุปบทเรียนที่เราได้เรียนรู้กันมา ก็คือ

อย่างแรก เราได้ทีมที่ทำงานในเรื่องผู้สูงอายุ กับทันตสุขภาพของจังหวัดชัยภูมิ ...

เราได้เครือข่ายคนทำงานผู้สูงอายุของจังหวัดชัยภูมิขึ้นมา 1 ทีมเล็กๆ และก็ขยายไปสู่เครือข่ายทีมอื่นๆ ซึ่งภายในทีมเล็กๆ จะประกอบไปด้วย สัมพันธภาพ และสายสัมพันธ์ ซึ่งมันไม่ได้ใช้เวลาแค่ปี หรือสองปี มันมาตั้งแต่ปี 2549 มาจนถึงทุกวันนี้ คิดว่า มันเป็นส่วนสำคัญที่สุดที่ทำให้ โครงการนี้อยู่ได้ถึงทุกวันนี้

สิ่งที่ได้เรียนรู้ กิจกรรม เนื้อหาที่ได้จากที่เราทำมาทั้งหมด ทั้ง 3-4 ปี เนื่องจากว่าตอนแรกที่เรารับโครงการนี้มา เขาบอกว่า เป็นจังหวัดต้นแบบ สองอำเภอนำร่อง

ร่วมคิด ร่วมทำ ร่วมเรียนรู้ ...

พอเรารับนโยบายมา เราก็มาหาพื้นที่เข้มแข็ง พื้นที่ก็มาถามเราต่อ แล้วจะทำอย่างไร จะทำงานอะไร ส่งเสริมทันตฯ ในชมรมผู้สูงอายุอย่างไร ... ถามจังหวัด จังหวัดก็บอก จังหวัดก็ไม่รู้ ก็เหมือนกับว่า เริ่มเรียนรู้ไปด้วยกันตั้งแต่ปีแรกๆ เรียนรู้ที่จะพัฒนารูปแบบกิจกรรม จะทำงานทันตฯ ในชมรมผู้สูงอายุ จะทำอย่างไร เรียนรู้ร่วมกันมาเรื่อยๆ ตั้งแต่ปีแรกๆ ถึงปัจจุบัน

พอจะสรุปได้คร่าวๆ จากการคุยกัน ว่า เราได้อะไรบ้าง ที่ทำกันมาตั้งนาน เราได้รูปแบบหรือยัง รูปแบบว่า ทำกิจกรรมไหน ถ้ามีชมรมใหม่เกิดขึ้น เราจะไปให้เขาเริ่มต้นอย่างไร เลือกชมรมอย่างไร ทำกิจกรรมไหนบ้าง เช่น กิจกรรมที่พอจะเห็นเป็นรูปธรรมในระดับชมรม

ที่ชมรมผู้สูงอายุคอนสวรรค์ จะมีการทำกองทุนแปรงสีฟัน ยาสีฟัน ขายบ้าง แจกบ้าง (คือ ทั้งขาย และแจก) โรงพยาบาลจะอบรมแกนนำให้ และไปเป็นเพื่อนช่วยเพื่อน สอนแปรงฟัน ตามเทศกาลวันสำคัญ และล่าสุด คุณตาคุณยายไปร่วมกับ อสม. สอนเล่านิทานให้เด็กในศูนย์เด็กฟัง ซึ่งกิจกรรมทั้งหมดเหล่านี้ ในระดับจังหวัดไม่ได้เข้าไปทำอะไรให้เขาเลย เป็นกิจกรรมที่เขาคิดกันเอง

… ในความรู้สึกตัวเอง ชัยภูมิเหมือนเต่า ที่ค่อยๆ คลานไปเรื่อยๆ เพราะว่า เรียนรู้และพัฒนาร่วมกันมา เพราะว่าจังหวัดก็ไม่รู้ว่า จะไปชี้แนะให้เขาทำอะไร ทำได้มากที่สุด ก็คือ ให้เขาได้ไปแลกเปลี่ยนเท่านั้นเอง ก็เลยค่อยๆ เขยิบ เพราะว่า บางจังหวัดอาจเข้าไปในโรงเรียนประถมแล้ว แต่ชัยภูมิมากสุด เราก็เข้าไปในศูนย์ฯ เด็ก เท่านั้น เพราะว่าเป็นกิจกรรมที่ผู้สูงอายุ และพื้นที่คิดขึ้นมาเอง ว่า เขาจะทำอะไรต่อ และพัฒนาอะไรต่อไปดี

ในส่วนของโรงพยาบาลจะมีการให้บริการ เช่น คอนสวรรค์ จะไปออกหน่วย ไปให้บริการผู้สูงอายุถึงที่บ้าน และถ้าผู้สูงอายุเข้ามารับบริการที่โรงพยาบล ก็จะให้บริการช่องทางพิเศษ ถ้าผู้สูงอายุชมรมฯ นี้มา ไม่ต้องรอคิว มีช่องทางพิเศษทำได้เลย จะเป็นการชักชวน ดึงดูดใจ

ใน สอ. เขาทำอะไร ... คงไม่ต้องพูดถึง เพราะว่า งาน สอ. มีเยอะอยู่แล้ว เขามองงานทันตฯ เป็นเรื่องเล็กน้อย แต่เนื่องจากว่า พี่ที่ สอ. เก่ง เวลาเขาทำอะไรแต่ละที ถ้าเรามีสายสัมพันธ์ เราก็ขอเอางานทันตฯ เข้าไปด้วย ก็เลยกลายเป็นงานที่มองเห็นภาพชัดเจน เพราะว่า พี่ที่ สอ. เขาไม่ลืมเรา งานก็เลยออก และมีกิจกรรมอย่างต่อเนื่อง

แล้ว สสจ. ทำอะไรบ้าง ในกิจกรรมบทเรียนที่ผ่านมา สสจ.ชัยภูมิ จัด ลปรร. บ่อยมาก ทั้งระดับจังหวัด และพาไปในพื้นที่ ซึ่ง สสจ. ไม่ได้เข้าไปทำอะไรในชมรมฯ เลย มีแต่พาเขาไป มีเวทีที่ไหน ก็พาเขาไป ผู้สูงอายุไปเกิดการพัฒนาด้วยตัวของเขาเอง และมีการสนับสนุนให้พื้นที่เป็นพื้นที่ศึกษาดูงาน ซึ่งเป็นการสร้างกำลังใจ และถ้ามีใครเชิญไปเป็นวิทยากร ก็จะพยายามเวียนให้ไปครบทุกพื้นที่ จะได้เป็นกำลังใจให้คุณตาคุณยาย

นวัตกรรมสร้างกระแส

กิจกรรมทุกอย่างที่พูดถึงว่า กิจกรรมที่เราได้เป็นบทเรียนในแต่ละระดับ ก็จะเป็นกิจกรรมที่ทำร่วมกันมาตั้งแต่ปีแรกๆ เป็นกิจกรรมที่เป็นรูปแบบที่คิดว่า ถือว่าเป็นการสร้างกระแสที่ดีมากๆ ของจังหวัดชัยภูมิ ก็คือ แต่ละชมรม เขาจะมี สิ่งที่ขอเรียกว่า นวัตกรรมสร้างกระแส

… บางทีเราเอางานทันตฯ เข้าไปในชมรมฯ เขาอาจจะบูมอยู่กับเราแค่เดือนเดียว แล้วมันก็จะแฟ่บหายไป แต่ถ้าเขาคิดขึ้นมาเอง แต่ละที่คิดขึ้นมากันเอง เช่น ที่หลุบโพธิ์ เขาจะคิดเรื่องไม้คนทา ทุกวันนี้เขาก็จะอยู่ได้ เพราะว่ามีคนมาพูดถึงไม้คนทาเขาเยอะ เขาก็จะอยู่ได้ ด้วยตัวของเขาเอง เพราะเขาคิดกันขึ้นมาเอง ว่า มันเป็นนวัตกรรม เป็นสิ่งที่จะสร้างกระแสให้ชมรมของเขา ให้ชมรมของเขาสนใจเรื่องนี้

อย่างที่ รพ.คอนสวรรค์ เขาก็ทำนวัตกรรมแบบโมเดลฟัน รพ.คอนสวรรค์ สอนผู้สูงอายุให้เป็นแกนนำดูแลสุขภาพช่องปาก ปรากฎว่า ผู้สูงอายุพอสอนได้แล้ว ก็อยากได้โมเดลฟัน ให้หมอซื้อให้ อันละพันกว่าบาท ไม่มีตังค์ ... เขาก็เลยทำเป็นโมเดลฟัน และแยกลักษณะฟัน ซี่นี้เป็นฟันอะไร ให้ผู้สูงอายุทุกชมรม เพื่อใช้ในการสอนแปรงฟัน

ของผู้สูงอายุทำเองก็มี เขาก็คิดจากที่ว่า พอเห็นที่มีนวัตกรรมไม้คนทา เขาก็อยากมีบ้าง เขาก็ไปคิดขึ้นมา เขาก็ไปทำน้ำยาอมบ้วนปาก ที่ไปฟังที่มิราเคิล เกิดปิ๊งไอเดีย ไปทำน้ำยาอมบ้วนปากให้ชมรมได้ใช้กัน และจากการแลกเปลี่ยน ก็เลยเกิดการขยายไปอีกในหลายๆ พื้นที่ ในอีกอำเภอหนึ่ง อำเภอภูเขียวเอาไปเป็นตัวอย่าง มันก็จะเกิดการต่อยอดด้วยชมรมของเขาเอง ที่มีความรู้สึกว่า สำหรับตัวเอง เป็นการค้นหานวัตกรรมสร้างกระแส ที่เป็นรูปแบบที่จะทำให้ชมรมผู้สูงอายุเขาดำเนินกิจกรรมต่อไปด้วยตัวของเขาเองได้

ปัญหาของการทำงานที่ผ่านมา ... ภาวะล้มหายตายจาก ???

เมื่อเราได้รูปแบบแล้ว เราก็ค้นหาว่า เราได้ทำกิจกรรมอะไรกันไปบ้าง นอกจากจะได้บทเรียนแล้ว เราก็ยังได้ปัญหาของการทำงานที่ผ่านมา ก็คือ ภาวะล้มหายตายจาก

ปีแรก เราทำ 4 ชมรม หายไปหนึ่ง เหลือ 3 ปี 2552 เราทำ 8 อำเภอ หายไป 2-3 อำเภอ เกิดจากอะไรคะ

… เกิดจากความเข้มแข็ง เพราะว่า ความเข้มแข็ง ไม่ได้เข้มแข็งเฉพาะ สสจ. เฉพาะ ชมรมผู้สูงอายุ มันก็จะประกอบไปด้วย ทันตบุคลากรพร้อม เจ้าหน้าที่อนามัยพร้อม ชมรมพร้อม สมาชิกชมรมพร้อม เพราะฉะนั้น ข้อเสนอแนะที่เราช่วยกันคิด ว่า ปัญหาสำหรับชัยภูมิ ก็คือ ปัญหาการล้มหายตายจากนี้ละ

เราจะทำอย่างไร ถึงจะคิดระบบการติดตาม หรือการทำงานให้งานนี้ ชมรมเดิมก็ยังทำอยู่ ชมรมใหม่ๆ ก็ขยายออกไปข้างหน้าเรื่อยๆ จะบอกว่า ตอนนี้ก็เหมือนยังคิดไม่ค่อยจะออก ว่า ระบบการติดตามจะทำกันอย่างไร ให้ของเดิมก็มีอยู่ ของใหม่ก็ให้ขยายออกไป เพราะว่าอย่างชัยภูมิ ปี 2552 เราไม่ได้บังคับให้ทำทุกอำเภอ แต่ก็สมัครกันเข้ามา เขาสมัครเข้ามาอีก 8 อำเภอ ปรากฎว่า ที่เพิ่มเข้าหายไปบ้าง ยังคงอยู่บ้าง เนื่องจากว่า อาจจะเป็นระบบการติดตาม และความไม่ต่อเนื่องของกิจกรรมก็ อาจจะเป็นบางส่วน … แต่ที่เขาทำได้ดี และทำดีอยู่ก็จะมีอีกเยอะ แต่ด้วยความที่เราเหนื่อยมากับมัน เราก็อยากให้อยู่ทุกที่ อยู่ในทุกชมรม และขยายต่อไปในทุกพื้นที่ ... ก็เลยคิดว่า เราจะมีระบบการติดตามกันเองอย่างไร ให้ชมรมคงอยู่เหมือนเดิม

ข้อเสนอแนะที่คุยกัน

• ชมรมผู้สูงอายุบ้านโสก พอเห็นที่อื่นทำนวัตกรรม คุณลุงก็บอกว่า เดี๋ยวกลับไป จะไปคิดนวัตกรรมให้ชมรมบ้าง สสจ. ฟังก็รู้สึกดีใจ สำหรับพี่ที่อยู่ สอ. ก็ให้ข้อเสนอแนะว่า พอเขามาประชุมครั้งนี้แล้ว เขาก็รู้แล้วว่าเขาจะกลับไปทำอะไร เขาก็จะไปขยายเครือข่าย เมื่อกี้เขาฟังของเชียงใหม่ ก็รู้สึกว่า ชมรม work มากเลย ไปขยายเครือข่ายในโรงเรียนประถมฯ ของพี่เขาก็บอกว่า เขาก็จะเข้าไปในโรงเรียนประถมฯ บ้าง เขาบอกว่า ง่ายมาก
• ส่วน สสจ. จะกลับไปทำอะไรบ้าง ก็คือ จะกลับไปพัฒนาระบบติดตาม และจะทำให้ทำอย่างไรมันคงอยู่ และจะได้ขยายไปในพื้นที่ต่อๆ ไป

รวมเรื่อง บทเรียนการดูแลสุขภาพช่องปากผู้สูงอายุ