อาจารย์อภิสิรี – วงกลมที่เล็กที่สุดที่อยู่ข้างในคือตัวเด็ก วงกลมที่โอบล้อมอยู่ คือ ครู ผู้ปกครอง และชุมชน และวงรอบที่อยู่ข้างนอกสุด เป็นวงที่ใหญ่ไม่มีประมาณ คือ ความรู้ในโลก

เรามีครูที่อยู่ใกล้ชิดเด็ก แต่อาจจะยังไม่มีศักยภาพเพียงพอที่จะเป็นผู้สังเกตว่าเด็กเขาต้องการอะไรในความเป็นมนุษย์ ถ้าครูทุกคนทำหน้าที่แม่ เด็กก็จะมีความอบอุ่นกันทั้งแผ่นดิน ที่โรงเรียนอนุบาลบ้านรักเราทำรงเรียนเป็นบ้าน มีครูเป็นแม่ มีนักเรียนเป็นลูก ฉะนั้นจึงได้ตกใจมากที่มีคนมาให้นิยามว่าโรงเรียนเราเป็นโรงเรียนทางเลือก เพราะคิดว่าตัวเองเป็นทางหลักมาโดยตลอด

อาจารย์สมบัติ – ปัญหาที่ประเทศลาวก็คล้ายเคียงกัน เพราะเราอยู่บนโลกเดียวกัน เด็กในวัยประถมเป็นเด็กที่มีพลังมาก ความสุขในตอนเล็กคือได้สัมผัสกับธรรมชาติ ได้รับความอบอุ่นจากครอบครัว การเรียนผ่านกิจกรรมปรับเปลี่ยนพฤติกรรมได้มาก ครูพูดมาทั้งปีเด็กไม่ฟัง พระมาพูด ๒ ครั้ง เด็กเปลี่ยน

ระบบนิเวศของการเรียนรู้เป็นเรื่องสำคัญ  การมีส่วนร่วมต้องมีตลอดไป เด็กเขาขออยู่กับปัจจุบันเหมือนเราด้วย ให้เด็กได้เรียนรู้ไปกับเรา เราบอกว่าเด็กคืออนาคต ให้เขาอยู่กับอนาคต แต่อนาคตไปไม่ถึงเขา

อาจารย์ระพี – เด็กคืออดีต เขาเป็นอดีตของผู้ใหญ่ ที่เป็นอดีตของครูเอง ผมเป็นครูที่เคารพลูกศิษย์ เด็กถามอะไรนี่แหละข้อสอบตัวจริง ให้ใจกับเด็กดีที่สุด เพราะเฉลยได้ทุกปัญหา

อาจารย์ประภาภัทร – ทำโรงเรียนคือทำการศึกษา ทำแล้วออกไปที่บ้าน ออกไปที่สังคม ได้พยายามมองว่าครูคืออะไร เราไปสร้างกรอบให้สังคมเดินตาม เป็นเส้นผมบังภูเขา ครูก็คือคนที่เติบโตมาจากแบบแผนเดิม ครูไม่ใช่ที่พึ่งที่จะฝากว่าจะให้สอนความรู้ที่มีอยู่มากมาย การให้ครูเปลี่ยนตัวเองก็เป็นภาระทางใจของครู

การศึกษาเป็นเรื่องที่เชื่อมโยงหลากหลาย ต้องเดินออกนอกแบบแผน การเปลี่ยนแปลงของสังคมก็เร็วมาก หลายเรื่องน่าเรียน น่าเดินออกไปจากมุมเดิม ไม่เฉพาะเรื่องในโรงเรียน

อาจารย์เอกวิทย์ – ในการสนทนากันวันนี้ คำถามน่าสนใจกว่าคำตอบ คุยกันโดยไม่ต้องมีหัวข้อ เป็นการคุยกันแบบสุนทรียสนทนาของเดวิด โบห์ม ไม่ต้องมีคำตอบ

เราเป็นประชาคมของการเรียนรู้ คนที่จะคุยกันอย่างนี้ได้ต้องเป็นคนที่ยอมรับในศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ มีศีลใกล้เคียงกัน ให้ความสำคัญกับคำถามมากกว่าคำตอบ ถ้าทำกันได้อย่างนี้ยิ่งคุยเราก็จะยิ่งมั่งคั่ง

ผมทำงานการศึกษาที่ถูกคุมขังด้วยระเบียบแบบแผน แต่ใจอยู่กับการศึกษาทางเลือก ทำให้มีทุกข์มาก ตลอดระยะเวลา ๓๑ ปี

พระไพศาล – จุดร่วมของการศึกษาคือการเรียนรู้ ที่ให้ความสำคัญกับกระบวนการที่เกิดขึ้นกับเด็ก ไม่ได้เน้นที่การสอน และต้องให้ความสำคัญกับครู

ก่อนการเรียนรู้ คือการรับรู้  เรียนรู้ แล้วจึงถึงการรู้จักการปฏิบัติ จะรู้จักปฏิบัติได้ก็ต้อง

• คบหากัลยาณมิตร
• เสวนากับบัณฑิต
• รู้จักคิด มีโยนิโสมนสิการ
• ปฏิบัติอย่างสอดคล้องกับเป้าหมาย

วิธีการกับเป้าหมายต้องไปด้วยกัน แต่ในการสอนทั่วไปกลับไปเน้นที่รูปแบบ ด้วยการให้เขียนตามครู วาดให้เหมือนครู จริงๆแล้วมนุษย์เราเรียนรู้จากความล้มเหลวได้มากกว่าเรียนรู้จากความสำเร็จ

ผลที่ได้จากการเรียนรู้ก็คือ ได้ขัดเกลาตัวเอง ภาคภูมิใจในสิ่งที่ทำ ได้ความสำเร็จ คิดได้ พัฒนาองค์ความรู้ได้

การคิดเก่ง คือการรู้เท่าทันความคิด ต้องหยุดคิดได้ เป็นนายความคิด ไม่เป็นทาส รู้จักตั้งคำถาม เชื่อมั่นในความเพียร

ทางลัดของความสำเร็จมี ๓ คำ คือ ทำ – งาน – หนัก สำเร็จแน่นอน

เรื่องเหล่านี้ควรเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการการศึกษาที่เราพูดถึงกันด้วย