เมื่อวันที่ผมไปประชุมกับเจ้าหน้าที่ อบจ. กาฬสินธุ์นั้น มีประเด็นที่ทางผู้เข้าร่วมประชุมยกขึ้นมาว่า

การทำนาที่ไม่ต้องไถแบบที่ผมทำนั้น ทำได้ดีเฉพาะพื้นที่นาลุ่ม

ที่ผมก็ไม่ได้เห็นขัดแย้ง ทั้งๆที่แปลงนาไม่ไถของพ่อคำเดื่อง ภาษี ที่ทำมาตั้งแต่ปี ๒๕๓๐ นั้น ก็เป็นนาดอน และสมาชิกเครือข่ายที่กำลังขยายหลายแห่ง ก็เป็นนาดอน

และถ้าจะว่าไป นาในภาคอีสานแต่เดิมก็เป็นพื้นที่ดอน ที่ถูกปรับมาเป็นนาดอน และเป็นนาลุ่มตามลำดับ

ที่กล่าวเช่นนี้เพราะ คำว่า “ลุ่ม” หรือ “ดอน” นั้นเป็นสิ่งสมมติเฉพาะสถานการณ์ไม่ใช่สิ่งที่ต้องเป็นเช่นนั้นเสมอไป

เพราะคำว่า "ลุ่ม" นั้น โดยความหมายกว้างๆ ก็คือ "พื้นที่ต่ำ"

และ "ดอน" ก็คือพื้นที่สูง

แต่เมื่อพัฒนาพื้นที่ให้เป็น “นา” นั้น ได้มีการปรับเปลี่ยน ลักษณะพื้นที่ ให้สามารถเก็บน้ำไว้ได้มากขึ้น

ฉะนั้น ถ้าเราสามารถเก็บน้ำไว้ได้มากๆ นาของเราก็จะกลายเป็น “นาลุ่ม” ไปในทันที ไม่ว่าที่ตั้งจะอยู่ที่สูงหรือต่ำ

แต่ถ้าเราทำนาเราให้ “แห้ง” ไม่มีน้ำแช่ขัง นาเราก็จะกลายเป็น “นาดอน” หรือแม้กระทั่ง เป็น “ที่ดอน” ไปเลย

นี่คือหลักการบริหารจัดการน้ำ ทรัพยากรที่ดิน และทรัพยากรน้ำ เพื่อการปรับเปลี่ยนสภาพของดิน และที่ดิน

ตรงนี้อาจจะมีคนเริ่มไม่เห็นด้วยกับผมแล้ว

แต่อย่าเพิ่งปิดประตูแห่งจินตนาการ

ขอให้ลองคิดว่า ถ้าจะทำนาดอนให้เป็นนาลุ่ม ตามหลักการข้างต้น จะต้องลงทุนอะไรบ้าง

และในทางกลับกัน ในพื้นที่ที่น้ำท่วมบ่อย อยากจะปรับให้เป็นนาดอน หรือกระทั่งเป็น “ที่ดอน” นั้นต้องลงทุนอะไรบ้าง

เมื่อคิดอย่างรอบคอบแล้วจะเห็นได้ว่า

นาดอน ทำให้เป็น นาลุ่ม (โดยการเก็บกักน้ำให้ได้มากๆ) ง่ายกว่าการทำ นาลุ่ม ให้เป็น นาดอน โดยการระบาย ถมที่ หรือ สูบน้ำออก และระวังไม่ให้น้ำมาท่วมอีก

ผมจึงเลือกอย่างแรก เพราะจัดการง่ายกว่ากันมาก ระบายออกเมื่อไหร่ก็ได้ เพราะเราอยู่ที่สูงกว่า เก็บก็ได้เพราะเรามีคันกั้น

ที่ต่างจากคนที่มีนาลุ่ม ที่ดูเหมือนจะสบาย มีน้ำมาก แต่ ลำบากครับ เมื่อน้ำมากจะระบายไปไหน ทุกคนก็จะพยายามระบายลงที่ลุ่มทั้งนั้น

และการระบายน้ำ ก็กลับกลายเป็นปัญหาใหญ่กว่าการกักเก็บน้ำ

เพราะข้าวขาดฝน สองสัปดาห์ ยังไม่ตาย

แต่น้ำแช่ขังท่วมข้าว เกิน ๑ สัปดาห์ ก็เสียหายหมดแล้ว

และโอกาสที่น้ำจะมาก จะมีบ่อยกว่าน้ำน้อย

จากงานวิจัยเรื่องสมดุลน้ำในไร่นา ผมพบว่า นาที่แล้งที่สุดจะใช้น้ำฝนในพื้นที่ตัวเองไม่เกิน ๕๐% นอกนั้นปล่อยทิ้ง แล้วปล่อยไปไหน ถ้าไม่ลงที่ลุ่มกว่า

ดังนั้น ผมจึงสรุปว่า

การทำนาดอนให้เป็นนาลุ่ม ง่ายกว่า การทำนาลุ่มให้เป็นนาดอน

และการปรับเปลี่ยนนี้ เป็นการจัดการความรู้เพื่อการทำนาที่เข้มข้นที่สุด พลาดเล็กๆน้อยๆ อาจเสียหายได้ทันที

น้ำเกินก็ท่วมข้าว น้ำขาดก็หญ้างอก

นี่คือจุดวิกฤติของการทำนาแบบไม่ไถ ที่ผมทำอยู่ ที่ชาวนาทั่วไป ที่ไม่ค่อยคิด จะนึกว่าเป็นเรื่องที่ทำไม่ได้

จริงๆ ทำได้ แต่ต้องอาศัยการสังเกต และปรับเปลี่ยนการจัดการน้ำให้ทันเวลา และพอดีๆ

ที่ชาวนาส่วนใหญ่ไม่ค่อยสังเกต ไม่สนใจ หรือ ไม่ให้ความสำคัญ

แต่หันไปพึ่งระบบการไถ ที่ใช้ความรู้น้อยกว่า แต่ลงทุนมากกว่า

ผมทำแบบไม่ไถ ต้องใช้ความรู้หลายชุด ทีเดียว เช่น

·        ระบบลุ่มน้ำ และการทำคันดักน้ำ

·        การระบายน้ำ ทดน้ำ เพื่อการลดปัญหาวัชพืช และทำให้ข้าวเติบโตดี

·        ระบบการเลี้ยงปลากำจัดวัชพืช

·        การกำจัดหอยเชอรี่

·        การทำน้ำให้ขุ่นเพื่อลดการแข่งขันของหญ้า

·        การทำคันนา และประตูน้ำที่ลงทุนต่ำ และดูแลง่าย

ความรู้ทั้งหมด อาจทดแทนด้วยการ

·        ไถ

·        ดำ

·        ฉีดสารพิษคุมการงอกของหญ้า

·        ใช้สารพิษกำจัดหอย

นี่คือความแตกต่าง ที่หลายท่านสงสัยมานาน

และหลายท่านชอบแซวว่าผมมีนาลุ่มจึงทำได้ แต่แท้ที่จริงแล้ว ทั้งหมดคือ

การใช้ความรู้ และการจัดการทรัพยากรที่ดิน

และการทำนาดอนให้เป็นนาลุ่ม ที่ทำได้ง่ายกว่า การทำนาลุ่มให้เป็นนาดอนครับ