คำนี้เป็นคำบาลี ซึ่งไทยนำมาใช้ทับศัพท์โดยตรง... คนทั่วไปรู้จักโรคชนิดนี้ และรู้ว่าเป็นโรคระบาดชนิดหนึ่ง... แต่คงจะมีน้อยคนจะรู้ความหมายหรือคำแปลอย่างถูกต้อง... อนึ่ง ภาษาไทยแท้ๆ ก็อาจเรียกกันว่า โรคท้องร่วง (อย่างรุนแรง)... ส่วนภาษาถิ่นปักษ์ใต้เรียกว่า เป็นปวง ...

ผู้แรกเรียนบาลี พอผ่านชั้นไวยากรณ์ เริ่มหัดแปลคัมภีร์ธัมมปทัฎฐกถา (นิทานธรรมบท) ไม่นานนักก็จะเจอศัพท์นี้ เพราะมีนิทานอ้างถึงโรคชนิดนี้อยู่หลายเรื่อง... โดยเค้าบรรยายว่า เมื่ออหิวาตกโรคเกิดขึ้น ผู้ใดทำลายฝาเรือนหนีไป ก็สามารถรอดชีวิตได้.....

คำแปลของศัพท์ว่า อหิวาตกโรค ค่อนข้างยากสำหรับนักเรียนระดับธรรมบท และศัพท์นี้ก็ออกสอบบ่อยๆ... อาจยืนยันได้ว่า ผู้ที่เป็นมหาเปรียญจะแปลศัพท์นี้ได้ทุกรูป...

อหิวาตกโรค แปลว่า โรคเกิดแต่ลมมีพิษเพียงดังพิษแห่งงู

อหิ +วาตะ+กะ+โรค

อหิ แปลว่า งู

วาตะ แปลว่า ลม

กะ เป็นปัจจัยลงแทนศัพท์ว่า เกิด

โรค ใช้ทับศัพท์ (ถ้าจะแปลก็ได้ความหมายว่า สภาพเสียดแทง)

ตามนัยไวยากรณ์บาลี อหิวาตกโรค เป็นศัพท์สมาสซ้อนอยู่หลายชั้น เรียกกันว่า สมาสท้อง ซึ่งพวกนักบาลีเล่นสำนวนกันว่า สมาสท้องนี้บางครั้งไม่สามารถวิเคราะห์ได้ (คือเกิดไม่ได้) ก็เป็น สมาสแท้ง ... ประมาณนี้

อรรถวิเคราะห์...

อหิสฺส วิสํ อหิวิสํ พิษแห่งงู ชื่อว่า อหิวิสะ

อหิวิสํ อิว วิสํ อหิวิสํ พิษ เพียงดัง พิษแห่งงู ชื่อว่า อหิวิสะ

วาตโต ชาโต (โรโค) วาตโก (โรค) เกิดแต่ลม ชื่อว่า วาตกะ

วาตโก โรโค วาตกโรโค โรคเกิดแต่ลม ชื่อว่า วาตกโรคะ

อหิวิสํ ตสฺส อตฺถีติ อหิวิโส (วาตกโรโค) พิษเพียงดังพิษแห่งงู แห่งโรคเกิดแต่ลมนั้น มีอยู่ ดังนั้น โรคเกิดแต่ลมนั้น ชื่อว่า อหิวิสะ (มีพิษเพียงดังพิษแห่งงู)

อหิวิโส วาตกโรโค อหิวาตกโรโค โรคเกิดแต่ลม มีพิษเพียงดังพิษแห่งงู ชื่อว่า อหิวาตกโรคะ (โรคเกิดแต่ลมมีพิษเพียงดังพิษแห่งงู)

หมายเหตุ...

เวลาสอบบาลีชั้นต่ำๆ นักเรียนจะต้องแปลออกศัพท์ตามอรรถวิเคราะห์... ถ้าแปลทับศัพท์หรือแปลไม่ถูกต้องตามอรรถวิเคราะห์ก็จะถูกเก็บคะแนน ...แต่ในชั้นสูงๆ ศัพท์ที่มีใช้ในภาษาไทยทั่วๆไป เช่น อหิวาตกโรค สามารถแปลทับศัพท์ได้ โดยสันนิษฐานว่าผู้สอบมีความรู้ศัพท์นั้นแล้ว...