อธิบายภาพ : ชาวบ้านอำเภอหนองบัว จังหวัดนครสวรรค์ เข้าป่าหาไม้และอาหารจากป่า การหาไม้บางครั้งเป็นการระดมพลังชุมชนเพื่อหาไม้สร้างสิ่งสาธารณะของชุมชนและเป็นมรดกสังคมมาจนถึงปัจจุบัน เช่น ศาลาวัดหนองกลับ ซึ่งเป็นศาลาไม้ขนาดใหญ่มีเสามากกว่า ๑๐๐ ต้น วาดภาพ : วิรัตน์ คำศรีจันทร์

 เมื่อ ๓๐-๔๐ ปีก่อน ชุมชนหนองบัวทั้งในตัวเมืองและชุมชนโดยรอบของหนองบัวในปัจจุบันยังมีความเป็นบ้านนาป่าดงมาก สภาพป่าประปรายเริ่มตั้งแต่บริเวณหน้าวัดหนองกลับในปัจจุบัน กระจายไปจนถึงบริเวณกลุ่มบ้านเรือนของคนเผาถ่านและโรงเรียนหนองคอก เมื่อพ้นจากแยกต้นอีซึก ก็เริ่มเข้าสู่พื้นที่ป่าต่อเนื่องไปจนถึงเขามรกต เขาพระ เขาเหล็ก เขาสูง ลึกเข้าไปถึงปากดง เหมืองแร่ เชื่อมต่อกับแนวป่าเมืองเพชรบูรณ์ เป็นแหล่งเหมืองแร่ยิบซั่มที่ใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศ อีกทั้งมีความอุดมสมบูรณ์ด้วยอาหารป่าและทรัพยากรธรรมชาติ เมื่อต้องการสร้างบ้านและสิ่งสาธารณะ ชาวหนองบัวก็จะไปหาไม้และหาอาหารจากป่าดังกล่าว 

  การสร้างชุมชนและดำเนินชีวิตตามจังหวะฤดูกาล 

หลังฤดูเก็บเกี่ยวและนวดข้าวแล้ว ก็จะเป็นช่วงเวลาที่ชาวบ้านหนองบัวทั้งในตัวเมืองและชุมชนโดยรอบใช้เวลาไปกับการทำงาน ตลอดจนกิจกรรมชีวิตและการสร้างสรรค์ความเป็นชุมชนซึ่งพอจะสรุปได้ดังนี้
(๑) การซ่อมแซมและทำเครื่องมือทำมาหากิน เช่น ซ่อมเกวียน ทำคันไถ ทำเรือ ทำเครื่องมือจักสานต่างๆ การตีมีด ตีเคียว การทำครก สีฝัดข้าว การทำแอก การทำเชือก
(๒) การพัฒนาที่อยู่อาศัยและปัจจัยการดำเนินชีวิตของตนเอง  เช่น การทำบ้าน ทอผ้า ทำนุ่น ทำหมอน เสื่อ สาด การสะสมอาหารให้เพียงพอ ทำปลาร้า ปลาย่าง พริกเกลือ
(๓) การพัฒนาความเป็นชุมชนและการระดมพลังชุมชนสร้างสรรค์ความเป็นส่วนรวม เช่น การสร้างศาลาวัด กุฏิสงฆ์ การสร้างโรงเรียน การพัฒนาแหล่งน้ำสาธารณะ การทำศาลาพักร้อน การสร้างสิ่งสาธารณะของชุมชน การทำถนนและทางสัญจรของชุมชน
(๔) การทำกิจกรรมชีวิตตามประเพณีและวิถีชีวิตตามศาสนธรรม เช่น การจัดงานบวช การจัดงานแต่งงาน  การหมั้นหมายเป็นดอง
(๕) การสร้างสรรค์ศิลปะและสะสมภูมิปัญญา เช่น การทำงานแกะสลัก งานฝีมือ การปั้นและสร้างสรรค์ศิลปะเพื่อศาสนา การจำหลักใบลาน การวาดรูปสื่อเรียนรู้ศาสนธรรม
(๖) การละเล่นและสิ่งบันเทิงใจ เช่น การจัดงานประจำปีของวัดหนองกลับ การจัดงานรื่นเริงหน้าอำเภอ การเล่นตีไก่ การเล่นตรุษสงกรานต์ การกัดปลา

การทำนาทำไร่ เป็นงานหลักในชีวิตของชาวบ้าน ดังนั้น เมื่อเสร็จสิ้นหน้าทำนาใน ๒ ช่วง อันได้แก่ หน้าปักไถหว่านดำ กับหน้าเก็บเกี่ยวและนวดข้าว ก็จะมีกิจกรรมดังข้างต้นดำเนินไปตามจังหวะฤดูกาล บางกิจกรรมก็อยู่ภายในครัวเรือน บางกิจกรรมก็เคลื่อนไหวไปพร้อมกันเป็นชุมชน มีความเป็นองค์รวมมากกว่าความแยกส่วน

  การหาไม้กับการสร้างความเป็นชุมชนของชุมชนหนองบัว 

การสร้างความเป็นชุมชนหนองบัวที่สำคัญในอดีตมีหลายเหตุการณ์ ตัวอย่าง เช่น การสร้างวัดเทพสุทธาวาส การสร้างวัดหนองกลับ การขุดสระวัดหนองกลับ การสร้างโรงเรียนหนองบัว(เทพวิทยาคม)ซึ่งต่อมาคือโรงเรียนอนุบาลหนองบัว(เทพวิทยาคม) การสร้างโรงเรียนหนองคอก หรือโรงเรียนหนองบัวซึ่งแยกออกไปจากโรงเรียนหนองบัว(เทพวิทยาคม) เหล่านี้เป็นต้น

สิ่งสาธารณะของชุมชนดังกล่าวนี้ สร้างขึ้นโดยหาไม้และระดมทรัพยากรแรงงานจากชาวบ้านหนองบัว ในชุมชนหมู่บ้านโดยรอบของตัวเมืองอำเภอหนองบัว ก็ดำเนินการในลักษณะดังกล่าวนี้เช่นกัน เช่น วัดใหม่นิกรประทุมรักษ์ ที่บ้านตาลิน วัดกลาง ที่บ้านห้วยถั่วเหนือ ตำบลห้วยร่วม โดยเฉพาะศาลาวัดหนองกลับ ซึ่งเป็นศาลาที่หลวงพ่อเดิมแห่งวัดหนองโพธิ์ อำเภอตาคลี จังหวัดนครสวรรค์ และหลวงพ่ออ๋อยได้พาชาวบ้านสร้างขึ้น ก็เป็นศาลาที่มีเสาไม้ขนาดใหญ่นับร้อยต้น

เสาไม้และกระดานที่สร้างศาลาดังกล่าว เกิดจากการระดมแรงงานชาวบ้านไปหาไม้จากป่าหนองบัวและนำมาทำเป็นเสา เลื่อยเป็นกระดาน ทำให้เป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้มีคำว่า ความสามัคคี อยู่ในเอกลักษณ์และคำขวัญของชุมชนหนองบัวในเวลาต่อมา วิธีร่วมแรงร่วมใจกันของชาวบ้านดังกล่าวนี้จึงควรสืบทอดให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้เพื่อเป็นความภูมิใจ รวมทั้งตระหนักถึงความเป็นพลเมืองและวิถีชาวบ้านของตนเอง ที่มีส่วนสำคัญในการสร้างเอกลักษณ์และความเป็นตัวตนของสังคม

  คาราวานเกวียนเดินป่า 

การไปหาไม้ในป่านั้น ชาวบ้านจะต้องไปด้วยกันเป็นกลุ่มก้อนและหลายครอบครัว เนื่องจากการเลื่อยไม้และขึ้นไม้บรรทุกเกวียนนั้น ต้องอาศัยการช่วยกันเป็นกลุ่ม ๕-๑๐ คน อีกทั้งการเดินป่าและหาของป่าในอดีตนั้น มีสภาพที่จะต้องระวังภยันตรายช่วยกันหลายด้าน ทั้งจากสัตว์ป่า การหลงป่า ตลอดจนความห่างไกลจากชุมชนเข้าไปในป่าซึ่งล้วนแต่ไม่สามารถทำโดยลำพังได้เลย ดังนั้น จึงต้องไปเอาแรงและทำด้วยกันเป็นกลุ่ม

หากเป็นการไปหาไม้และทรัพยากรจากป่ามาทำงานส่วนรวมของชุมชน ชาวบ้านก็จะรวมตัวกันอาจเป็น ๒๐-๓๐ ครอบครัวและจากหลายหมู่บ้าน หากเป็นการไปหาอาหาร หน่อไม้และหาไม้มาทำบ้าน ก็จะรวมกลุ่มกันเป็นกลุ่มเล็กๆต่ำกว่า ๑๐-๑๕ ครอบครัว แหล่งที่ไปก็คือในป่าลึกของเขาเหล็ก เขาสูง เขามรกต เขาพระ เขาหินสีชมพู

  การเตรียมตัวของชาวบ้านเพื่อร่วมคาราวานเกวียนเดินป่า 

เกวียนสำหรับการเข้าป่าไปหาไม้และอาหารจากป่าในลักษณะดังกล่าวนี้ ชาวบ้านจะถอดเรือนเกวียนออก ก่อนถึงวันเดินทางก็จะซ่อมแซมและตรวจสอบเกวียน ตลอดจนเตรียมวัสดุ อุปกรณ์ สิ่งของเครื่องใช้ต่างๆอย่างพิถีพิถัน ดุมล้อ กงล้อและเพลาเกวียนจะต้องหยอดน้ำมันและดูสลักทุกจุดให้มีสภาพแน่นหนา โซ่และเชือกหนังควายเพื่อยึดท่อนไม้กับเกวียน จะต้องนำมาซ่อมและทอขึ้นใหม่อย่างเพียงพอ แทงเลื่อยให้คมวาว ลับมีด ขวาน ตำดินปืนและดินชนวนอย่างเพียงพอ รวมทั้งทดสอบยิงปืนจนได้ดินปืนที่มีประสิทธิภาพ สานตะกร้าเพื่อใส่ผัก กลอย หน่อไม้ รวมทั้งเตรียมอาหารที่สะดวกแก่การกินในกองคาราวานเกวียน โดยเฉพาะพริกเกลือ ปลาร้าสับ พริกป่น ปลาจ่อม ซึ่งผักและหน่อไม้ก็จะไปหาเอาจากข้างทาง

เกวียนเล่มหนึ่งก็จะมีชาวบ้าน ๑-๒ คนจาก ๑ ครอบครัว ซึ่งโดยมากก็จะเป็นผู้ใหญ่ชายและผู้หญิงที่จิตใจเข้มแข็ง สัตว์ต่างเกวียนสำหรับเข็นไม้ซุงนั้นจะใช้ควายอย่างเดียว เพราะควายจะสามารถเดินลากเกวียนบนทางลุ่มๆดอนๆตามเนินเขาและลุยน้ำลุยโคลนซึ่งต้องใช้พลังมากได้ดีกว่าวัว ส่วนวัวนั้นจะสามารถอดทนเดินทางไกลโดยเฉพาะในทางราบกันดารน้ำและกรำแดดได้ดีกว่าควาย ดังสะท้อนในหลักคิดของชาวบ้านว่า ควายสร้างขึ้นจากดินเหนียว ทนฝนทนน้ำลุยโคลน วัวสร้างขึ้นจากดินทราย ทนแดดและความแห้งแล้ง

ที่หมู่บ้านของผมซึ่งปัจจุบันไกลออกไปจากตัวอำเภอหนองบัว ๗ กิโลเมตรและใช้เวลาขับรถเพียง ๑๐ กว่านาทีนั้น ในอดีตเมื่อเข้าไปหาของป่าจะใช้เวลาเดินทางตั้งแต่ตี ๓ และกลับเอาเมื่อมืดค่ำ โดยเมื่อถึงวันเดินป่า นอกจากต้องเตรียมสิ่งต่างๆในข้างต้นให้เสร็จสิ้นก่อนถึงวันเดินทางแล้ว ตอนหัวค่ำของคืนที่จะออกเดินทาง ชาวบ้านก็จะลากเกวียนมาจอดกลางลานรอการเทียมควาย

เมื่อไก่ขันครั้งแรก ดาวจระเข้หันหัวลง และดาวเหนือหรือดาวประกายพรึกลอยอยู่เหนือยอดไม้ด้านทิศเหนือ ซึ่งจะเป็นเวลาประมาณตีสาม ชาวบ้านก็จะเริ่มกู่ถึงกันเป็นทอดๆและเริ่มออกเดินทางสมทบกันไปเรื่อยๆตามละแวกบ้านผ่านทางรวมกันเป็น ๑๐-๒๐-๓๐ เล่มเกวียน

ทุกอย่างเป็นการปฏิบัติสอดคล้องผสมผสานกันเหมือนเป็นไปเอง ในกองคาราวานเกวียนจะมีกลุ่มผู้ชาย ๕-๖ คน ที่จัดวางตนเองเป็นกำลังคอยดูแล และเดินล่วงหน้าไปก่อนคาราวานเกวียน เว้นห่างกันเป็นระยะๆ จะไม่มีการเดินเป็นกลุ่ม และจะส่งเสียงเรียกกันเป็นระยะๆ สลับกับการตะโกนคุยหรือร้องเพลง โดยเฉพาะเมื่อเข้าใกล้บ้านคน ทั้งเพื่อสร้างความอุ่นใจและเป็นการบอกกล่าวให้ชาวบ้านข้างทางได้ทราบว่าเป็นกลุ่มคนที่มาดี เมื่อเข้าสู่แนวป่าเขาสูงและเขาเหล็กก็จะเป็นเวลาเช้าตรู่พอดี

เมื่อถึงแหล่งที่ต้องการแล้ว ก็จะกระจายเกวียนไม่ให้ห่างจากกันมากนัก แล้วเริ่มเดินสำรวจด้วยตนเองโดยเร็ว หากต้องการไม้ เมื่อพบไม้ที่ต้องการแล้วก็จะใช้มีดหรือขวานบากทำเครื่องหมายไว้ก่อนพอให้รู้ว่ามีคนจองแล้ว

เมื่อสำรวจและจองไม้ไว้แล้วก็จะไปรวมตัวและรวมเครื่องมือเพื่อลงแขกช่วยกันเลื่อยและขึ้นไม้หมุนเวียนไปทีละเจ้า ทำให้สนุกและได้งานอย่างรวดเร็ว พอเริ่มสายจึงจะหยุดกินข้าวมื้อเช้า หลังกินข้าวก็จะเลื่อยและขึ้นไม้บนเกวียนจนเสร็จ จากนั้นก็จะแยกย้ายกันหาของป่าเพื่อนำไปเก็บไว้กินเป็นปี เช่น กลอย ถั่วป่า เห็ด ไม้ไผ่ หน่อไม้ ผักหวาน ผักอีซึก กระทั่งตะวันคล้อยประมาณบ่ายสองก็จะเริ่มเทียมเกวียนและจัดขบวน เริ่มเดินทางออกจากป่าประมาณบ่าย ๓ โมงเย็น กลับถึงหมู่บ้านก็มืดค่ำพอดี

หากการเดินทางมีเรื่องที่น่าหวั่นเกรงและไม่สบายใจ เช่น เจอสัตว์ร้าย หรือกลัวเสือสมิง เมื่อเริ่มเข้าเขตหมู่บ้าน ชาวบ้านก็อาจมีวิธีทำให้ตนเองสบายใจ เช่น หันหน้าไปทางป่าและเดินบนทางเกวียนหันหลังเข้าบ้าน โดยเชื่อว่าการเดินหันหลังเข้าเขตบ้านแต่ทำให้เกิดรอยเท้าเหมือนเดินออกนั้น เป็นการหลอกให้วิญญาณและสิ่งร้ายๆหลงทางเดินตามรอยเท้าออกไปจากหมู่บ้าน

การเลือกตัดไม้และการล่าสัตว์จะต้องไหว้บอกกล่าวขอเจ้าป่าเจ้าเขา หากมีการเลือกล่าสัตว์ เมื่อเล็งและยิงด้วยการกำหนดใจขอเจ้าป่าเจ้าเขา แต่ยิงพลาด ก็จะถือว่าไม่มีโชคและเจ้าป่าเจ้าเขาไม่ให้ ต้องไม่พยายามตามล่าอย่างมุทะลุ ผู้ที่ละเมิดและทำผิดธรรมเนียมการเดินป่า นอกจากเชื่อว่าจะต้องประสบกับเคราะห์ร้ายแล้ว ก็จะทำให้หมู่คณะและญาติพี่น้องถูกเจ้าป่าเจ้าเขาลงโทษอย่างใดอย่างหนึ่ง และจะเป็นที่รู้กันอยู่ในทีว่าเป็นคนไม่น่าคบหา ไม่มีคุณธรรมที่จะปฏิบัติตนเพื่อส่วนรวม

  ลักษณะคนเดินป่าและเข้าไปหาไม้ 

การไปหาไม้และเก็บของป่ามีแต่กิจกรรมที่ใช้แรงงานหนัก อีกทั้งสภาพป่าในอดีตนั้นก็เต็มไปด้วยอันตราย ต้องเลื่อยไม้เป็น ขึ้นไม้และผูกเชือกขันเชนาะเป็น โดยมากแล้วจึงมักจะไม่นำเอาเด็ก ผู้สูงอายุ และผู้หญิงที่อ่อนไหว จิตใจไม่เข้มแข็ง ร่วมไปในคาราวานเกวียนด้วย นอกจากนี้ ชาวบ้านมักจะไม่นำเอาคนที่มีบุคลิกที่อาจผิดธรรมเนียมป่าและเสี่ยงต่อการเกิดอันตรายระหว่างเข้าป่ากัน ให้ร่วมไปในกองคาราวานเกวียน เช่น คนที่มีลักษณะการพูดไม่ระวังปาก ผู้ที่ขาดความระมัดระวังต่อคุณธรรมความเป็นหมู่คณะ ผู้ที่ขาดทักษะการช่วยเหลือตนเอง ผู้ที่ไม่มีสำนึกระวังภัยทั้งต่อตนเองและกลุ่มก้อน ผู้ที่ดูธรรมชาติและอ่านภาษาป่าไม่ออก เหล่านี้เป็นต้น นอกจากนี้ เรื่องราวที่เกี่ยวกับป่า เจ้าป่าเจ้าเขา ผีสาง เสือสมิง โจรผู้ร้าย ที่กล่าวขานกันอยู่เสมอในวิถีชีวิตชาวบ้าน จะทำให้คนหวั่นเกรงและกลัว ก็จะเป็นเหตุผลและตัวกรองคนเดินป่าอยู่ในตัวเองอีกด้วย กล่าวได้ว่า คนที่ชาวบ้านยอมรับให้เดินป่า ร่วมคาราวานเกวียน เข้าป่าหาไม้ และไปหาอาหารจากป่าได้นั้น เป็นเครื่องบ่งชี้ความเป็นผู้มีภาวะผู้นำดีหรือมีความเป็นผู้ใหญ่ในทรรศนะชาวบ้าน

  จิตวิญญาณป่าและวิชาเดินป่า 

ในการร่วมคาราวานเกวียนเดินป่าของชาวบ้านเพื่อไปหาไม้และของป่านั้น มีหลักปฏิบัติที่สืบทอดอยู่ในวิถีชุมชนและเกิดความตระหนักรู้กันได้อย่างไม่เป็นทางการ ไม่มีการบอกสอนอย่างเจาะจง แต่สภาพแวดล้อมและการอยู่ร่วมกันในวิถีชีวิตชุมชนจะทำให้รู้ถึงกาลเทศะเหมือนกับเป็นไปเองโดยอัตโนมัติ เช่น ในการเดินทางเป็นกองคาราวานเกวียนนั้น การอ่านภาษาป่า ไม่ว่าจะเป็นการมีฝูงนกแตกฮือ การมีฝูงแร้งและนกกาบนยอดไม้เป็นบางแหล่ง ผิดไปจากโดยรอบ การมีรอยป่าละเมาะและหญ้าล้มเป็นทางอย่างผิดสังเกต การมีเครื่องหมายที่ผิดสังเกตบนต้นไม้ ชาวบ้านจะส่งสัญญาณกันด้วยอาการที่รู้กันเองด้วยปฏิภาณ และจัดวางตนเองทันทีโดยไม่ต้องมีการบอกกล่าว เช่น หากสังเกตว่ากลุ่มผู้ชาย ๕-๖ คนที่นำทางยังคงมีอาการปรกติ ก็จะเดินทางกันต่อไป

แต่ถ้าหากต้องการความแน่ใจ ชาวบ้านจะมีวิธีส่งสัญญาณบอกลำดับความสำคัญ เช่น หากผิดสังเกตแต่ไม่น่ากลัว ก็อาจจะมีคนใดคนหนึ่งในขบวนเดินปลีกตัวออกไปหรือทำบางสิ่งที่ผิดไปจากปรกติของสิ่งที่กำลังทำ หากไม่มีสิ่งใดผิดปรกติ ชาวบ้านก็จะเดินกลับไปทำหน้าที่อย่างเดิม แต่ถ้าหากมีคนที่ทำตามไปอีก ๑-๒ คน ก็จะเป็นที่รู้กันว่าให้เดินทางต่อไปแต่ให้ดูแลตนเองและหูตาไว กลุ่มผู้ชายจะเดินกระจายออกไปนำหน้าและตีวงกว้าง เมื่อสถานการณ์ปรกติก็จะกลับมาเดินตามเดิม

หากมีความผิดปรกติมากกว่านั้น อาจจะมีคนใดคนหนึ่งที่เดินไปข้างหน้านั่งลง กรณีอย่างนี้กองคาราวานเกวียนจะหยุด กลุ่มผู้ชายที่เดินนำหน้าจะเดินไปล่วงหน้าและตีวงกว้าง ขึ้นที่สูงสำรวจ หากมีสิ่งผิดปรกติมากกว่านั้น ชาวบ้านจะมีวิธียิงปืนส่งข่าวกันโดยยิงหนึ่งนัด ซึ่งในธรรมเนียมชาวบ้านยุคผมนั้น หากได้ยินเสียงปืน ๑ ครั้งก็จะเป็นที่รู้กันว่าเป็นการถามข่าวสถานการณ์ในอาณาบริเวณที่สามารถได้ยินเสียงปืนดัง หากไม่มีสิ่งผิดปรกติ ชาวบ้านจะยิงปืนขึ้นฟ้าโต้ตอบให้กัน ๑ ครั้งเช่นกัน แม้ไม่เคยรู้จักกันเลยก็ตาม ในชนบทซึ่งไม่ค่อยมีเสียงจอแจรบกวนการได้ยินนั้น เสียงปืนที่ยิงขึ้นฟ้าจะก้องกังวาน เสียงปืนที่มุ่งยิงกระทบเป้าหมายจะห้วนและทึบ

เมื่อมีการยิงขึ้นฟ้า ๑ ครั้งจากหลายด้านก็จะต้องสามารถฟังออกว่าเป็นเสียงปืนจากคนละแหล่งซึ่งก็จะเป็นวิธีทำให้ทราบได้ว่าปลอดภัยและออกเดินทางต่อไปได้ ทุกด้านที่มีเสียงปืนดัง ๑ นัดเป็นด้านที่เราสามารถเดินทางไปได้ แต่ถ้าหากด้านใดมีเสียงปืนดังจากแหล่งเดียวกัน ๒ ครั้งติดกันหรือมากกว่า ชาวบ้านก็จะรู้ว่ามีเหตุร้ายและสิ่งผิดปรกติเกิดขึ้น ต้องหยุดกองคาราวานเกวียนและงดไปทางด้านนั้น แต่ถ้าหากมีเสียงปืนตามด้วยการรัวกลองหรือเกราะก็หมายถึงมีเหตุร้ายที่ด้านนั้นและขอความช่วยเหลือ ต้องรีบไปดูช่วยกันทางด้านนั้น โดยทั่วไปนั้นความเป็นชุมชนในวิถีชาวบ้านจะเกิดจากภาวะผู้นำเป็นกลุ่ม หากฟังไม่ออกและไม่แน่ใจก็จะใช้วิธีปรึกษาหารือและตัดสินใจเป็นกลุ่ม

ป่ามีเจ้าป่าเจ้าเขาและเทวดาอารักษ์ ดังนั้น ระหว่างการเดินป่า ชาวบ้านจะงดเว้นการทำสิ่งที่ไม่เป็นการเคารพต่อป่าอย่างเด็ดขาด ไม่พูดคำหยาบ ไม่พูดด้วยความคึกคะนองสรวลเสเฮฮาอย่างปราศจากความเคารพ ไม่พูดถึงสิ่งร้ายและเป็นลางร้าย เช่น พูดถึงเสือ งู ผี และเหตุการณ์ร้ายต่างๆ ไม่สบถและสาบแช่งผู้อื่นอย่างเด็ดขาด ไม่พูดและทำสิ่งลามกหยาบคาย หากมีงูและสัตว์เลื้อยคลานวิ่งตัดหน้าก็จะไม่ตีหรือทำร้ายสัตว์นั้นๆ แต่จะหยุดไหว้เจ้าป่าเจ้าเขา

ไม่ทำท่าล่อแหลมต่อปืนและสิ่งมีคมอย่างเด็ดขาดเพราะเชื่อว่าจะมีผีผลัก เช่น เล็งและเงื้อไปทางผู้อื่น ไม่เดินข้ามปืนและเครื่องมือทำมาหากิน ไม่เยี่ยวรดต้นไม้ใหญ่หรือหันหน้าไปทางภูเขา ทิศเหนือ และทิศตะวันออก ไม่เยี่ยวใส่น้ำและแหล่งน้ำ ไม่เด็ดทำลายพืชพรรณทุกชนิดอย่างเผลอสติและเป็นของเล่น รวมทั้งไม่ยิงนกและยิงสัตว์ด้วยความคะนองมือ ไม่ตัดไม้และหาของป่าเพื่อสะสมเกินความจำเป็น ไม่ทักสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างผิดปรกติ และแง่มุมปลีกย่อยหลายอย่างซึ่งโดยมากแล้วก็วางอยู่บนหลักการทำเจตนาให้บริสุทธิ์ เคารพนอบน้อมต่อธรรมชาติ ไม่เบียดเบียนและไม่เป็นโทษต่อทุกสิ่ง ความมีสัจจะและวางใจต่อความร่วมทุกข์สุขกับผู้อื่นอย่างเป็นตัวตายตัวแทนได้ การทำจิตใจที่เข้มแข็งปราศจากเครื่องเศร้าหมอง

หากได้ทำสิ่งดังที่กล่าวมานี้อย่างพลั้งเผลอ ก็จะต้องรีบกล่าวขอสมาต่อเจ้าป่าเจ้าเขาทันที แล้วจึงจะทำสิ่งต่างๆต่อไป.