คัมภีร์ "โพสะราดและสังคะปะกอน" (8) ลักษณะชายร้างหญิง

สังคมการครองคู่โบราณเมื่อมองผ่านกฎหมายลาวโบราณ คัมภีร์ “โพสะราดและสังคะปะกอน” ซึ่งตราไว้เมื่อจุลศักราช 1137 เทียบได้กับ พ.ศ. 2318 ในสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินนั้น บทที่จะเล่าในวันนี้ว่าด้วยเรื่องการจากไปเพื่อทำหน้าที่ต่างๆของฝ่ายสามี เช่น การไปราชการสงคราม การไปค้าขาย หรือเหตุอื่น ๆ มีการกำหนดเวลาให้ฝ่ายภรรยาอยู่คอย ถ้าเกินเวลาที่กำหนดตามกฎหมายภรรยาสามารถร้องขอเป็นอิสระหรือเป็นหญิงหม้ายอย่างถูกกฎหมายได้โดยไม่ถือว่านอกใจสามี

ในคัมภีร์ “โพสะราดและสังคะปะกอน” ฉบับชำระเมื่อปี 1996 โดยสำลิด บัวสีสะหวัด กล่าวไว้ (ภาพถ่ายอักษรน. 13 – 14) ว่า

ถอดเป็นวรรคได้ว่า

ลักขะนะชายฮ้างยิง : ลักษณะชายร้างหญิง

1. จักก่าวลักขะนะชายฮ้างยิงไว้ ชายยู่ทางวันเดียวทางไกกำนดไว้เดือนหนึ่งให้ยิงคอย : จักกล่าวลักษณะชายร้างหญิงไว้ ชายอยู่ทาง(ไกล)วันเดียว ทางไกลกำหนดให้เดือนหนึ่งให้หญิงคอย : หมายถึงถ้าสามีกำหนดหรือบอกภรรยาว่าจะออกนอกบ้านไปทางไกล 1 วัน แต่มีเหตุให้ไม่สามารถกลับมาบ้านได้ กำหนดให้หญิงนั้นต้องคอยสามีอย่างน้อย 1 เดือน จึงจะกล่าวโทษหรือร้องขอต่อทางการขอเป็นอิสระ(เป็นหม้ายโดยถูกกฎหมาย)ได้

2. ถ้าชายยู่ทาง 3-7 วัน ให้ยิงยู่ถ้าชายสักหน่อย 3-6 เดือน : ถ้าชายอยู่ทาง(ไกล) 3-7 วัน ให้หญิงอยู่ถ้า(คอย) สักหน่อย 3-7 วัน : ศัพท์ที่ควรสังเกตุคือคำว่า "ถ้า" ใน "ให้ยิงยู่ถ้าชายสักหน่อย 3-6 เดือน" ถ้า ที่ยกมานี้แปลว่า คอย เช่น "ถ้า(ถ่า)ข้อยแหน่" แปลว่า คอยผมด้วย เป็นต้น

3. เป็นเขดดอย ถ้าชายลอยเลยละลางทาง 15 วัน ให้ยิงถ้า 8 เดือน จึงผ่องได้: เป็นเขตดอยถ้าชายลอยเลยละลางทาง 15 วัน ให้หญิงถ้า 8 เดือน จึงผ่องได้ : ถ้าสามีจากไปทำการในเขตภูดอย(ทุรกันดารไปมาลำบาก) กำหนด 15 วัน ให้ภรรยาคอย 8 เดือน จึงผ่อง(แจ้งขอเปลี่ยนสถานภาพการมีสามี) ได้

4. ถ้าทางไกเดือนหนึ่ง ท่านผ่อนผันอันหนึ่งชายยู่ต่างเมืองไกฮ้างเมียได้ 7 เดือน หมายให้ยิงก่าวโทดชายเถิงสิ้นจ่ายมิได้ส่งกํขาดอันหนึ่งจังหวัดเมืองขึ้นชายไปค้าให้ยิงถ้าปีหนึ่งเป็นแม่นหมั้น ถ้าชายนั้นฝากสิ่งของเป็นสำคัญชายนั้นข่าวไขจะไก้ตายถ้าไปค้าฝั่งคงคา ชะวาแขกจีนแปกประเทดเชียงมิหมายกำหนดไว้ 3 ปี ให้ยิงคอย : ถ้าทางไกลเดือนหนึ่ง ท่านผ่อนผันอันหนึ่งชายอยู่ต่างเมืองไกลร้างเมียได้ 7 เดือน หมายให้ยิงกล่าวโทษชายถึงสิ้นจ่ายมิได้ส่งก็ขาด อันหนึ่งจังหวัดเมืองขึ้นชายไปค้าให้หญิงถ้าปีหนึ่งเป็นแม่นมั่น ถ้าชายนั้นฝากสิ่งของเป็นสำคัญชายนั้นข่าวไข้จะไกล้ตายถ้าไปค้าฝั่งคงคา ชวาแขกจีนแปลกประเทศเชียงมิหมายกำหนดไว้ 3 ปี ให้หญิงคอย : หมายถึง ถ้าสามีบอกว่าไปต่างเมืองไกลกำหนด 1 เดือน ผ่อนผันให้ชายอยู่ต่างเมืองได้ 7 เดือน จึงให้ฝ่ายหญิงกล่าวโทษชาย ถึงสิ้นกำหนดจริงชายไม่ส่งข่าวก็ให้ขาดจากกันได้(ถึงสิ้นจ่ายมิได้ส่งก็ขาด) แต่ถ้าเมืองไกลนั้นเป็นเมืองขึ้น(เมืองประเทศราชไกลออกไปมาก) ให้ขยายเวลาออกไปเป็น 1 ปี และถ้ามีการฝากสิ่งของสำคัญมาถึงภรรยาหรือส่งข่าวว่าป่วยไข้ และเป็นการไปค้าขายทางแม่น้ำในต่างประเทศ "ชวาแขกจีนแปลกประเทศเชียง(เมือง)" ไม่รู้ชัดว่าเป็นประเทศใด กำหนดให้ฝ่ายหญิงคอย 3 ปี

5. อันหนึ่งนายใช้ราชกานไกให้ยิงคอยถ้า 7 ปี : อันหนึ่งนายใช้ราชการไกลให้หญิงคอย 7 ปี : ถ้าเป็นการจากภรรยาไปเพราะราชการสงครามหรือราชการอื่น ๆ แล้วไม่กลับมาให้ภรรยาคอย 7 ปี จึงกล่าวโทษขอพ้นจากการเป็นภรรยาได้

เมื่อพิจารณาจากบทกำหนดให้ภรรยาอยู่รอสามีที่ออกจากบ้านไปด้วยเหตุต่าง ๆ ทำให้รู้ว่า เป็นกฎหมายที่ให้โอกาสแก่ทั้งฝ่ายสามีและภรรยา นั่นคือทางการได้กำหนดบทคุ้มครองความเป็นสามีภรรยาไว้ ในขณะเดียวกันเมื่อฝ่ายภรรยาและลูกที่ต้องร้างจากสามี/พ่อที่หายสาปสูญไป ก็สามารถที่จะเป็นอิสระหรือไม่ถูกสังคมมองอย่างเสียหายได้ หากจะมีสามีใหม่หลังการกล่าวร้องขอต่อทางการว่าสามีเดิมหายตัวไป

และเข้าใจได้อีกว่าการที่พ่อบ้านไปทำมาค้าขายหรือไปราชการสงคราม ในสมัยที่บ้านเมืองยังเป็นป่าเขาทุรกันดารการคมนาคมรวมทั้งขนบธรรมเนียมการปกครองแบบโบราณนั้น สังคมครอบครัวของประชาชนมีโอกาสประสบชะตากรรมการแตกสลายเพราะขาดหัวหน้าครอบครัวได้เสมอ จึงมีกฎหมายว่าด้วยลักษณะชายร้างหญิงนี้ไว้...

เขียนใน GotoKnow โดย ชาตรี เสงี่ยมวงศ์ (ครูชา เปิงบ้าน)
ใน ศึกษาจากภาษาลาว