ท้องถิ่นไทย 1 : คุณโจ "ศิลปินผ้าทอแห่งลับแล"
ในช่วงที่ผมทำงานวิจัยในชุดโครงการผ้าทอในเขตภาคเหนือตอนล่าง ผมได้มีโอกาสพบกับศิลปินที่เปี่ยมไปด้วยความรู้และพลังแห่งการสร้างสรรค์ความสวยงามบนผืนผ้า "คุณโจ (คุณจงจรูญ มะโนคำ)" ศิลปินผ้าทอแห่งเมืองลับแล
"คุณโจ" เป็นชื่อที่แว่วเข้าหูผมตั้งแต่ปีแรกที่เข้าไปทำงานที่จังหวัดอุตรดิตถ์ ในครั้งแรกที่ได้ยินความคิดของผมก็ได้จินตภาพถึงผู้หญิงคนหนึ่งซึ่งอายุมาก ๆ กำลังนั่งทอผ้าอยู่กับกี่ไม้สมชื่อกับเมืองแม่หม้าย ลับแล
ครั้งแรกที่ผมได้ยินชื่อของคุณโจ เป็นความรู้สึกเช่นนั้นก็เพราะด้วยว่า จากการที่เคยได้สัมผัสผู้ทอผ้าหรือศิลปินที่ทอผ้า ส่วนใหญ่แล้วจะเป็นบุคคลที่ค่อนข้างจะมีอาวุโสและเป็นผู้หญิงโดยส่วนใหญ่
โดยเฉพาะที่ผมได้สัมผัสกับผ้าทอที่คุณโจได้ทอก่อนที่จะได้เจอตัวจริง ยิ่งทำให้ผมมั่นใจในจินตภาพที่ได้คิดไว้เกี่ยวกับคุณโจว่าจะต้องเป็นเช่นนั้นมากขึ้นไปอีก
จากนั้นวันที่รอคอยก็ได้มาถึง วันที่ผมได้พบกับคุณโจตัวเป็น ๆ (ตัวจริง) เป็นวันที่จินตภาพของผมนั้นล่มสลายไปในพริบตา เพราะว่าผมได้พบกับผู้ชายคนหนึ่งที่อายุรุ่นราวคราวเดียวกัน แต่แววตาเต็มไปด้วยความมุ่งมั่น โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อได้ฟังคำพูดและเรื่องราวประวัติของผ้าทอที่คุณโจได้สืบทอดต่อมาจากครอบครัว ย่าและแม่ของคุณโจแล้วนั้น ความตกใจ แปลกใจก็กลับกลายเป็นความ "ทึ่ง" ในความสามารถและเรื่องราวที่คุณโจได้มีโอกาสสืบสานวัฒนธรรมที่สวยงามเช่นนี้ไว้ได้จนถึงปัจจุบัน
ในอดีตคุณโจเล่าให้ผมฟังว่า ได้มีโอกาสช่วยแม่ย้อมไหมและทอผ้ามาตั้งแต่สมัยเด็ก ๆ ซึ่งเป็นการทำงานที่ไม่มีอุปกรณ์ทุนแรงใด ๆ เป็นการย้อมและทอด้วยภูมิปัญญาไทยแห่งเมืองเชียงแสนที่สืบต่อกันมาแบบรุ่นต่อรุ่น
นับตั้งแต่การสาวไหม ย้อมไหม การจกและการทอ โดยเฉพาะเอกลักษณ์และวัฒนธรรมต่าง ๆ ของผ้าทอไม่ว่าจะเป็นจุดเล็กจุดน้อยอย่างเช่น "หมายซิ่น" คุณโจก็ได้สืบทอดและคงเอกลักษณ์ไว้ได้อย่างไม่ผิดเพี้ยน
เมื่อครั้งที่ผมได้มีโอกาสเดินทางไปเยี่ยมที่บ้านและร้านของคุณโจ ผมได้รับโอกาสจากคุณโจที่ดียิ่งในการพาชมรูปภาพสมัยเก่าก่อนของสาวลับแลในอดีต ซึ่งเป็นรูปครอบครัวของคุณโจเมื่อครั้งที่มาอยู่ลับแลใหม่ ๆ ซึ่งเล่ากันสืบทอดมาว่าชาวลับแลในปัจจุบันเป็นชาวเชียงแสนที่ถอยร่นลงมาเมื่อครั้งเกิดศึกในสมัยก่อน
ถึงกระนั้นเมื่อมาตั้งรกรากอยู่ที่ลับแล ก็ยังสืบสานวัฒนธรรมผ้าทอไทย-ยวน ทั้งลวดลายและวิธีการทอแบบเชียงแสนได้อย่างสมบูรณ์แบบ
ซึ่งรูปที่ผมดูทุกครั้งแล้วแทบจะไม่ต้องอธิบายสิ่งใด ๆ เพิ่มเติมเลย ด้วยเพราะองค์ประกอบที่สมบูรณ์ของภาพ ทั้งศิลปินผู้แสดงแบบ ผ้าทอหรือองค์ประกอบช่างสมบูรณ์และงดงามมาก ๆ นั่นก็คือ รูปคุณยายของคุณโจ ซึ่งท่านเป็นชาวลับแลที่สืบทอดเอกลักษณ์ วัฒนธรรมทางด้านผ้าทอไว้อย่างสมบูรณ์แบบจริง ๆ ครับ
คุณโจเล่าให้ฟังว่า ชาวลับแลมักจะใช้ผ้าคลุมหรืออาจจะเรียกว่าผ้าห่มใส่คลุมไปวัดในงานบุญงานบวชอยู่เป็นประจำ โดยเป็นผ้าพื้นที่ขาวและมีลาย ซึ่งเป็นลายจกดั้งเดิมใส่ไว้ด้านหน้าเพื่ออวดลวดลายความวิจิตรและสวยงาม ซึ่งภาพที่เห็นอยู่ด้านบนนี้ก็สื่อให้เห็นถึงวัฒนธรรมที่สวยงามดีได้อย่างงดงาม
ภายในร้านของคุณโจผมก็ได้พบกับเครื่องมือของจิตรกรที่ใช้รังสรรค์ความสวยงาม "กี่ทอผ้าจก" ซึ่งมีผืนผ้าชิ้นเล็ก ๆ ที่แสดงให้เห็นถึงความมานะและบากบั่นของผู้จกเส้นไหมแต่ละเส้นแต่สีที่กว่าจะได้มาแต่ละเซนและแต่นิ้วนั้นช่างยากเย็น ซึ่งถ้าเป็นเราก็คงจะต้องใช้เวลาเป็นปี ๆ กว่าจะได้สักหนึ่งผืนหรืออาจจะทำไม่ได้เลยก็เป็นได้
สิ่งที่ทำให้ผมประหลาดใจอีกครั้งหนึ่งก็คือ เมื่อครั้งที่ผมและทีมวิจัยรวมทั้งคุณโจได้มีโอกาสเดินทางเข้าเยี่ยมเยียนและศึกษาดูงาน ณ บริษัท "จุลไหมไทย" จังหวัดเพชรบูรณ์ เมื่อเราเดินทางไปถึงในฐานะนักวิจัยเองเมื่อฟัง ๆ ดู ๆ แล้ว บอกตรง ๆ เลยครับว่า ไม่ค่อยเข้าใจและไม่ค่อยรู้สึกศัพท์ทางไหม โดยเฉพาะขนาดหรือลักษณะเส้นไหมสักเท่าไหร่
แต่คุณโจนอกจากจะรู้จักเส้นไหมเป็นอย่างดีแล้ว หลายๆ คนในจุลไหมไทยยังรู้จักคุณโจเป็นอย่างดีอีกต่างหาก
เนื่องจากคุณโจเป็นลูกค้ารายสำคัญที่สั่งซื้อเส้นไหมเพื่อนำไปย้อมสีแบบธรรมชาติ ที่สืบทอดกันมาตั้งแต่สมัยปู่ ย่า ตา ยาย
คุณโจเล่าให้ฟังว่า การสั่งเส้นไหมนั้นครั้งหนึ่งใช้ต้นทุนนับแสน ๆ บาท เส้นไหมแต่ละกอแต่ละม้วนนั้นแพงมาก สั่งเส้นไหมดิบสีขาว ๆ ไปแล้วนำไปย้อมสีด้วยวัสดุธรรมชาติ ซึ่งได้จากการถ่ายทอดจากแม่ก็ดีหรือทดลองใช้สีต่าง ๆ วิจัยด้วยตนเองก็ได้ ซึ่งทางจุลไหมไทยจะมีรถไปส่งเส้นไหมให้ถึงจังหวัดอุตรดิตถ์
ฝีมืออีกอย่างหนึ่งที่ทำให้ศิลปินผู้นี้มีความสมบูรณ์ในทุก ๆ ด้านนั่นก็คือ ฝีมือในการจัดแสดงสินค้าที่สวยสดงดงามหาตัวจับได้ยาก
ครั้งที่ทีมวิจัยของเรา คุณโจและกลุ่มวิสาหกิจชุมชนในเขตภาคเหนือตอนล่างได้มีโอกาสไปประชุมและจัดแสดงสินค้าในงานวันวิชาการที่มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบูรณ์ คุณโจได้แสดงฝีมือการจัดโชว์ผ้าทอที่นักการตลาดที่เรียนจบทางด้านการจัดแสดงสินค้าหลาย ๆ คนถึงกับต้องทึ่งในฝีมือการจินตนาการและสร้างสรรค์ในการนำเสนอ (Present) ผ้าทอที่ตื่นตาตื่นใจยิ่ง
คุณโจ ศิลปินผ้าทอแห่งลับแล ยังคงทำงานสืบสานมรดกวัฒนธรรมที่มีคุณค่ายิ่งนี้ร่วมกันสมาชิกวิสาหกิจชุมชนอำเภอลับแล จังหวัดอุตรดิตถ์ ถ้าท่านใดมีโอกาสไปที่อำเภอลับแลหรือจังหวัดอุตรดิตถ์แล้ว ต้องไม่พลาดในการเสพความรู้สึกที่สวยสดงดงามจากศิลปินท่านนี้ เพื่อที่จะร่วมกันสืบสานสิ่งสวยงามเช่นนี้ตลอดไป
ความเห็น (2)
เปรมฤทัย โตเสริมกิจ
สวัสดีค่ะตามชื่อพี่โต๋เต๋ (เปรมฤทัย โตเสริมกิจ) มาค่ะ ผ้าสวยมากเลยค่ะจะต้องหาเวลาไปเยี่ยมชมบ้างแล้ว